Hoe Belgische bagger voor heisa zorgt in Nederland: ‘Onze polder wordt gebruikt als dumpplek voor rotzooi uit Antwerpen’

Een nieuw dorp verrijst langs de Westerschelde in Zeeuws-Vlaanderen. Het klinkt als een droom: midden in de Perkpolder, Antwerpen op 35 minuten afstand, uitzicht over het strand, de jachthaven en de Westerschelde. Vroeger meerde hier een veerboot aan, die reizigers van Zeeuws-Vlaanderen naar de overkant bracht. De Westerscheldetunnel maakte de veerdienst overbodig.

Dit bouwproject geeft de omgeving een sociale en economische boost, zeggen voorstanders van Waterzande. Er komen 250 woningen en appartementen. Om te zorgen dat de bewoners daadwerkelijk de Westerschelde kunnen zien, moet het gebied eerst opgehoogd worden. En daar komt de Antwerpse bagger om de hoek kijken.

Bezorgde omwoners hebben alles in het werk gesteld om de komst van deze bagger tegen te houden. Charles Heiszler zette Stichting Schone Polder op. Hij is campingeigenaar, op nog geen twee kilometer van het nieuwe project vandaan. De bagger waarmee Waterzande opgehoogd wordt, is afkomstig van de Antwerpse B2 Kanaaldok. Daar wordt gebaggerd om te zorgen dat grotere schepen kunnen aanmeren.

“De baggerspecie komt uit diepere lagen Westerschelde, uit het oudste gedeelte van Antwerpen. Dat kan niet goed zijn. De gemiddelde burger gaat daar niet voor zijn lol zwemmen”, zegt hij. “Onze polder wordt gebruikt als dumpplek voor rotzooi uit Antwerpen. Vergeet Rome, alle vervuilde wegen leiden naar Antwerpen.”

De stichting spande meerdere bezwaarschriften aan en de zaak kwam via een spoedprocedure voor de rechter deze zomer. Want grond uit de Antwerpse haven doet meteen een alarmbel rinkelen. In precies dit gebied speelt het pfas-schandaal. Het Amerikaanse bedrijf 3M produceerde er jarenlang pfas, schadelijke chemische stoffen. Uit onderzoek bleek dat de gemeten pfas-waarden in het gebied zorgwekkend hoog zijn.

De Raad van State bleek alleen niet ontvankelijk voor de argumentatie van Schone Polder om de ladingen bagger een halt toe te roepen. De grond komt uit diepere lagen van het dok en is naar verwachting schoner dan de laag daarboven. De rechter heeft weinig aanknopingspunten om de juistheid van de keuringen in twijfel te trekken, is te lezen in het verslag van de rechtszitting. Volgens het certificaat dat het baggerbedrijf Ghent Dredging bij de grond levert kan de grond veilig worden gebruikt. De aanwezige pfas in de bagger vallen volgens het certificaat binnen de wettelijke normen voor hergebruik van pfas-houdende grond en baggerspecie. Het project hoeft niet te worden stilgelegd.

Toch kreeg de stichting wel deels gelijk. Want, zegt de rechter, het is niet met zekerheid te zeggen dat alle grond voldoet aan de regels. Daarom moet nu iedere scheepslading met grond die aankomt voor het ophogen van de polder gemonitord worden door een deskundige. Van elke scheepslading moet worden bijgehouden waar de grond exact vandaan komt en waar de grond terechtkomt. Zo kan de partij teruggenomen worden als er iets mis is.

‘Negatieve energie’

Op 9 augustus kwam de eerste lading baggerzanden aan in de Perkpolder. Aan de achtergrondwaarden wordt tot nu toe bij elke aangekomen lading bagger voldaan, zegt projectontwikkelaar Wim Van den Abbele, CEO van Waterzande BV. Achtergrondwaarden zijn het referentiekader om te bepalen of een bodem verontreinigd is, gebaseerd op de al aanwezige (verontreinigde) stoffen in grond. Deze achtergrondwaarden worden in België en Nederland door de overheid vastgesteld.

Milieuadviseur Diseo voert dagelijkse controles uit. De rapporten zijn tot nu toe allemaal goed bevonden, zegt Van den Abbele: “Ze zijn sterk onder de norm van de achtergrondwaarden van de grond die al aanwezig is.” Hij vindt het belangrijk dat de tests inzichtelijk zijn voor iedereen en heeft daarom een paal op de werf gezet waar via een QR-code de keuringsattesten van alle aangekomen ladingen bagger ingezien kunnen worden.

Van den Abbele is gefrustreerd over de voortgang van het project. “We willen iets moois creëren, met aandacht voor duurzaamheid. We bouwen huizen die klaar zijn voor de toekomst. Als mensen zich zorgen maken over de milieu-impact, dan hebben wij daar 200 procent begrip voor. Dan moeten wij ont-zorgen. Maar welke stap ik ook zet, de stichting is niet akkoord. Het veroorzaakt negatieve energie.”

De baggerzanden zijn afkomstig van de rechteroever, benadrukt Van den Abbele. Hij herhaalt het nog een keer. Op de vraag waarom, zegt hij: “Dit maakt uit, omdat de combinatie Antwerpen en grond of zand een negatieve connotatie heeft. De linkeroever wordt in verband gebracht met het bedrijf 3M en pfos.” De 3M-fabriek ligt hemelsbreed nog geen tien kilometer van het B2 Kanaaldok vandaan.

Maar of de rechteroever niet in verband met pfas gebracht kan worden, is nog maar de vraag. De Vlaamse regering breidde in juli het onderzoek naar pfas bij omwonenden van 3M uit naar de rechteroever. Mensen die binnen een straal van vijf kilometer van 3M wonen kunnen een bloedstaal laten afnemen.

Verontrustender: uit recent onderzoek van Zembla, een Nederlands onderzoeksjournalistiek televisieprogramma, blijkt dat er een andere belangrijke bron van pfas-vervuiling is in Antwerpen: de Antwerpse afvalverwerker Indaver loost al jarenlang pfas in het water dat uitkomt in de Westerschelde. Indaver zit hemelsbreed nog geen twee kilometer bij het B2 Kanaaldok vandaan.

Schone bagger bestaat niet

Grondstoffen hergebruiken, in een tijd waar de vraag naar bouwgrondstoffen toeneemt terwijl die wereldwijd schaarser worden, draagt op het eerste gezicht bij aan een circulaire economie. Baggerspecie die vrijkomt bij het onderhoud van een haven als Antwerpen hergebruiken past in dat idee. Maar hoe schoon is bagger? En wat is de waarde van certificering van bagger? Bestaat schone grond uit de Antwerpse haven?

“Het opspuiten van baggerslip is altijd delicaat geweest”, zegt Erik Smolders. Smolders is milieuchemicus aan de KU Leuven met expertise in bodemkunde. “Ik geloof in regelgeving en controle en metingen. Het is logisch dat mensen kritisch zijn voor bagger, want regelgeving wordt niet altijd gerespecteerd. Maar je moet ook geloven in de wetenschap: als die iets schoon verklaart, is het oké.”

Regelgeving is in het ene land anders dan in het andere land. Waar de lijn getrokken wordt in geaccepteerde achtergrondwaarden, verschilt ook. “Achtergrondwaarden zijn niet uit de duim gezogen, maar er zijn parameters waar je meer van wakker moet liggen dan van andere. Als er lood in de grond zit en je legt daar een speeltuin van aan, dan spelen de kinderen op met lood vervuilde grond. Historisch lood uit de middeleeuwen of van nu: lood is lood en blijft gevaarlijk”, zegt Smolders.

Schone grond bestaat niet, zegt de milieuchemicus. Pfas zijn overal te vinden: in grond, grondwater en in de bodem. “Een natuurlijke achtergrond heeft een parameter van 0, maar dat treffen we nooit meer aan. Baggerslip is namelijk een vergaarbak van een lange geschiedenis. Wat daar in zit, is niet meer het natuurlijke, dat is een afzetting van wat door akkers in Vlaanderen gespoeld is.”

Een discussie over bagger is eigenlijk filosofisch, zegt hij. “Er zijn dikke boeken geschreven over de referentiekaders van grond. Willen we qua achtergrondwaarden terug naar de prehistorie, terug naar 1800 of 1900? Nee, want toen was er ook grondverontreiniging. Zo was er in de 15de eeuw geen sprake van waterzuivering, de bagger van toen reflecteert het riool van de stad. Wat we nu hebben is gemiddeld schoner dankzij strenge wetgeving. Zeker en vast heb je in de haven uitstoot van chemische bedrijven. Maar dit is onderhevig aan slipregels, wat je al dan niet in de haven mag lozen is heel strikt. Dat is heel streng, terecht, maar ook heel streng.”

Vervoer baggerslib

Er zijn ook strenge regels op Europees niveau voor het vervoeren van baggerslib. Maar als het om grote hoeveelheden gaat, is het beter om slib op land te brengen en te hergebruiken dan om te vernietigen, vindt Erik Smolders. Als slib opgegraven is, laat je het indrogen tot het steekvast is en je het kunt gebruiken als bouwgrond. Precies wat er nu in Waterzande gebeurt.

Hoe gaat dit proces? Eerst wordt een technisch verslag opgesteld en goedgekeurd oor een erkende deskundigen. Deze worden aangesteld door de opdrachtgever, in dit geval aannemersbedrijf Aertssen die weer samenwerkt met Ghent Dredging. Voor vervoer naar het buitenland, zoals bij deze bagger, is ook een EVOA van toepassing (Europese Verordening voor het Overbrengen van Afvalstoffen). Deze is verkrijgbaar via overheidsinstelling OVAM (Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij).

Om afvalstoffen tussen verschillende landen te vervoeren is in dit geval een goedgekeurde kennisgeving nodig in zowel België als Nederland, zegt Jan Verheyen, woordvoerder bij OVAM. “Toetsingswaarden kunnen verschillen tussen beide landen, maar er is dus sowieso een akkoord nodig langs beide zijden. Deze sluiten deze vaak nauw bij elkaar aan, zoals bijvoorbeeld de toetsingswaarden voor pfas.”

Voor dit project, Kanaaldok B2, werden twee dossiers goedgekeurd in april 2022: het vervoer van 1,8 miljoen ton baggerspecie en van 500.000 ton grond. De dossiers werden ingediend door aannemersbedrijf Aertssen. De zone werd milieuhygiënisch onderzocht en gekwalificeerd als ‘niet verdacht’. Dit gebeurde in een oriënterend bodemonderzoek. Het onderzoek werd opgemaakt door een erkend bodemdeskundige, aangesteld door de opdrachtgever, Aertssen dus.

Betrouwbaarheid certificering

En hier wringt de schoen. Erkende deskundigen zijn niet per definitie onafhankelijke deskundigen, zegt advocaat Rogier Hörchner, die Stichting Schone Polder representeert. “De certificering is altijd op orde, de vraag is of het met werkelijkheid overeenstemt. De ellende is dat de laatste vijftien jaar alles draait om certificering. Bepaalde controles worden niet aan de overheid overgelaten, maar aan een gecertificeerde instelling en allerlei milieuadviesbureaus. Er is sprake van een steeds kleinere overheid. De milieuadviesbureaus noemen ze onafhankelijk maar dat zijn ze niet: ze zijn gecertificeerd.”

Als voorbeeld noemt hij Diseo, de milieuadviseur die momenteel de dagelijkse keuringen in de Perkpolder uitvoert. “Ze mogen elke dag een grondboring doen. Maar de eigenaar van de grond bepaalt waar die man naartoe moet. Een toezichthouder is anders, die kan zeggen bij stinkend spul: wat is dit, dit wil ik ook bekijken. En dit systeem houdt in: iemand die je inhuurt doet wat jij vraagt. Die vraagt niet: wat staat die vrachtwagen daar te lozen?”

Milieuadvocaat Hörchner acht het niet ondenkbaar dat de grond schoon is. Maar hij wijst erop dat ook de Raad van State aangaf dat er onvoldoende bewijs is dat de grond verontreinigd is, maar wel voldoende twijfel, waardoor er nu dagelijkse keuringen zijn. “Ja, deze baggerspecie komt uit diepere lagen. Maar het is ook de vraag hoe je dit boven water gaat halen. Je kunt wanden slaan en het droog omhoog halen. Dat gebeurt hier niet. Nu zuigen ze het op. Dus het water van de Schelde, dat verontreinigd is, komt continu in contact met de baggerspecie.”

Ook is Hörchner kritisch op de fabrikant-eigenverklaring, geldige bewijsdocumenten. Een fabrikant-eigenverklaring werkt goed voor fabrieken die een continu proces hebben, bijvoorbeeld bij de productie van bouten en moeren. Fabrieken kunnen deze productie een keer of vijf laten controleren en verklaren dat het proces hetzelfde blijft. Dan is een dagelijkse controle niet nodig. “Alleen staat er ook in dit besluit dat deze kwestie ook van toepassing is op grond en baggerspecie. Maar die zijn inhomogeen en daardoor moeilijk toetsbaar.”

Wat er nog voor opties zijn? Zelf de bagger testen, zoals Zembla heeft gedaan. Of wachten op een document van de Vlaamse politie of milieudienst die zeggen dat er dingen niet kloppen, zegt Hörchner. De advocaat heeft meerdere zaken lopen die gerelateerd zijn aan de Antwerpse haven. “De vraag is: hoe krijgt Antwerpen het milieu op orde? We zitten te wachten op een foute lading.”

De voorzieningenrechter van de afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State besloot op 4 oktober dat het college van burgemeester en wethouders van Hulst de toepassing van de grond onmiddellijk moet staken totdat de afdeling bestuursrechtspraak een uitspraak doet in het beroep dat Stichting Schone Polder heeft ingesteld. Dit hoeft niet als iedere scheepslading getest blijft worden door een deskundige en voldoet aan de eisen. Het verzoek van de stichting om de scheepsladingen te monitoren op het schip in plaats van op de wal werd afgewezen.