Direct naar artikelinhoud
AchtergrondCoronacrisis

Hoe Bill Gates en co. hun stempel drukten op de aanpak van de coronapandemie

Bill Gates. ‘De macht van het geld weegt op het globale gezondheidsbeleid’, zegt Els Torreele (University College London).Beeld NYT

Vier organisaties, waaronder de Bill & Melinda Gates Foundation, gaven samen 10 miljard dollar uit aan de strijd tegen Covid-19. Dat gebeurde volgens critici zonder al te veel transparantie en publieke verantwoording.

De wereld was niet voorbereid op de coronapandemie. Terwijl overheden nog de kat uit de boom keken, traden een handvol filantropische organisaties op het voorplan. De Bill & Melinda Gates Foundation en The Wellcome Trust zijn daarvan de bekendste. Andere belangrijke spelers waren de mee door Gates opgerichte Global Alliance for Vaccines and Immunizations (GAVI), die zich inzet voor de toegang tot vaccins in ontwikkelingslanden, en de Coalition for Epidemic Preparedness Innovations (CEPI), die zich focust op vaccinonderzoek en -ontwikkeling en Gates en The Welcome Trust als sponsor heeft. Samen pompten de organisaties bijna 10 miljard dollar in de strijd tegen het coronavirus, blijkt uit een onderzoek door het Amerikaanse blad Politico en de Duitse krant Die Welt.

Door hun financiële gewicht, en hun goede contacten met overheden en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) konden ze hun stempel drukken op de aanpak van de pandemie, en de ontwikkeling en verdeling van vaccins in het bijzonder. Critici stellen zich vragen bij zoveel macht van een beperkt aantal, niet-democratisch verkozen organisaties. Hoe gezond is dat? “Wat maakt Bill Gates gekwalificeerd om overheden te adviseren waarin ze enorme bedragen moeten investeren”, vraagt Kate Elder van Artsen zonder Grenzen zich in Politico af.

“Die organisaties zijn inderdaad erg machtig”, zegt Kristof Decoster, expert globaal gezondheidsbeleid aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde. “Al kan je hen moeilijk verwijten dat ze in het gat gesprongen zijn dat door de inactieve overheden is ontstaan.”

Het onderzoek van Politco en Die Welt toont onder meer aan hoe de organisaties de Europese Commissie adviseerden over investeringen in tests, medicijnen en vaccins, en ruim acht miljoen dollar investeerden in lobbywerk. De Gates Foundation, GAVI en The Wellcome Trust doneerden sinds de start van de pandemie zelf samen ruim 1,4 miljard dollar aan de WHO, meer dan de Verenigde Staten of de Europese Commissie. “De macht van het geld weegt op het globale gezondheidsbeleid”, zegt Els Torreele, die aan University College London medische innovatie en de toegang tot geneesmiddelen bestudeert.

De organisaties leveren nuttig werk, daar zijn vriend en vijand het over eens. “Ik ben er vrij zeker van dat er zonder hun financiering veel minder zou gebeuren om geneesmiddelen te ontwikkelen tegen tropische ziektes die jaarlijks vele miljoenen mensen treffen”, zegt viroloog Johan Neyts (KU Leuven), die onder meer met geld van The Welcome Trust een antiviraal middel tegen dengue ontwikkelde.

“Het valt niet te ontkennen dat ze enorme budgetten vrijmaken die er anders niet zouden zijn, en dat we dan slechter af zouden zijn”, zegt Torreele. “Maar daaruit volgt niet automatisch dat het gerechtvaardigd is dat ze prioriteiten kunnen bepalen zonder daarvoor verantwoording te moeten afleggen.”

Patenten opheffen

Inmiddels weten we dat de aanpak van de coronacrisis geen onverdeeld succes was. Samen met de WHO speelden de vier organisaties een cruciale rol bij de oprichting van ACT-A, de Access tot Covid-19 Tools-Accelerator, een initiatief dat de wereldwijde toegang tot tests, behandelingen en vaccins moest bewerkstelligen. Het COVAX-consortium moest er binnen ACT-A voor zorgen dat ook mensen in lage- en middeninkomenslanden gevaccineerd raakten.

COVAX stelde zich tot doel om tegen eind 2021 twee miljard prikken te zetten, maar dat werden er slechts 319 miljoen. Tot op vandaag is slechts ongeveer 20 procent van de Afrikaanse bevolking gevaccineerd - al heeft dat niet alleen met de beschikbaarheid van vaccins te maken. De organisaties zelf wijzen met de vinger naar de overheden van rijke landen, die te weinig budgetten en vaccins ter beschikking hebben gesteld.

“Het probleem is dat die organisaties door dezelfde ideologische bril naar de wereld kijken”, zegt Torreele. “Gates maakte er bijvoorbeeld geen geheim van dat hij geen voorstander was van het opheffen van patenten op de coronavaccins.”

Vaccinatie-initiatieven GAVI en CEPI toonden zich evenmin grote voorstanders van het opheffen van patenten, hoewel ruim 100 landen uit het Zuiden daarom vroegen. “Jammer, want zoals WHO-directeur-generaal Tedros Ghebreyesus zelf zei: als je tijdens een pandemie al geen uitzondering op de patentregels kunt maken, wanneer dan wel?”, zegt Decoster. De organisaties zijn ook invloedrijk door wat ze níét doen, constateert Ruben Mersch, die voor de Correspondent de farmasector volgt. “Ze laten na de bestaande structuren en machtsverhoudingen in vraag te stellen.”

Als we niet willen dat filantropen zonder al te veel democratische controle de krijtlijnen van het wereldwijde gezondheidsbeleid uitzetten, wat is dan het alternatief? Meer transparantie zou volgens Torreele een begin zijn. “De organisaties investeren in vaccinontwikkeling, maar we hebben het raden naar welke voorwaarden over toegang tot die vaccins daaraan gekoppeld zijn”, zegt Torreele. “Maak die contracten publiek.”

Daarnaast zouden de lage- en middeninkomenslanden voor wie Gates en co. zich inzetten volgens Torreele meer betrokken moeten worden. “Het is ontoelaatbaar dat rijke westerse organisaties beslissen wat voor die landen het beste is, zonder dat ze daar zelf veel over te zeggen hebben.”