Nobelprijs voor Literatuur naar Annie Ernaux: ‘Niet het schrijven is moeilijk, maar het teruggaan in het geheugen’

De Zweedse Academie bekroont de 82-jarige schrijfster “voor de moed en klinische scherpte waarmee ze de wortels, vervreemdingen en collectieve beperkingen van het persoonlijke geheugen blootlegt”. Ernaux, auteur van onder meer De jaren dat in Nederland in 2020 een bestseller werd, geldt als aanjager van de ‘bekentenisliteratuur’.

In La femme gelée (De bevroren vrouw, 1981) beschrijft Annie Ernaux een gebeurtenis die tekenend is voor haar leven én voor haar latere oeuvre. De juffrouw op school vraagt alle meisjes van de klas wat ze willen worden als ze groot zijn. Annie haalt goede cijfers en wil onderwijzeres worden, ze zit klaar om haar antwoord te geven. Als het haar beurt is zegt de juffrouw: En jij, Annie, kruidenierster zeker, net als je moeder. En haar beurt is voorbij.

Nu is haar de grootste literaire erkenning ten deel gevallen die voor een levende schrijver mogelijk is: de Nobelprijs voor Literatuur. Het is jammer dat die schooljuffrouw het niet heeft mogen meemaken.

Ernaux’ ouders zijn arbeiders die zich hebben opgewerkt tot kleine middenstanders, met een café annex kruidenierswinkel in Yvetot, een klein dorpje in Normandië. Zij gaat als eerste in de familie naar het lyceum in Amiens waar ze doordeweeks samenleeft met meisjes uit de gegoede burgerij. Ze studeert vervolgens in Rouen en in Bordeaux waarmee ze haar leraarsbevoegdheid haalt. Ze is tot haar pensioen les blijven geven.

Vernedering

In 1974 debuteert ze met Les armoires vides, een boek over haar jeugd in Yvetot en de dood van haar ouders. Ze beschrijft hierin ook haar eerste kennismaking met vernedering: op school wanneer ze zich beetje bij beetje realiseert dat ze anders is dan de meisjes in haar klas, met vaders die notaris zijn, of opticien. Sociale mobiliteit (in het Frans doet het woord ‘transclasse’ opgang voor mensen als Annie Ernaux) is, samen met de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, altijd het belangrijkste thema in haar werk gebleven.

Met haar vierde roman La place (De plaats, 1984) die bekroond wordt met de Prix Renaudot, breekt ze door in Frankrijk en daarbuiten. Tijdens een uitzending van het boekenprogramma Apostrophes van Bernard Pivot neemt ze complimenten over haar boek van grijze, bebrilde dinosauriërs onbewogen in ontvangst.

La place is een roman over haar vader, een zachtmoedige, hardwerkende man, een pionier in feite, die in de keuken de aardappels stond te schillen als Annie uit school kwam, omdat zijn vrouw in de winkel klanten hielp. In deze roman heeft ze ook haar uitgebeende stijl gevonden die zo kenmerkend is voor haar oeuvre. Het is uitdrukkelijk géén roman, stelt ze in haar boek. Ze kiest voor een ‘platte schrijfstijl’, zonder verfraaiingen, die de werkelijkheid zo dicht mogelijk moet benaderen.

Stomp in je maag

Haar bekendste boek L’evénément (Het voorval, 2004), over de clandestiene abortus die ze heeft ondergaan (en die haar bijna het leven kostte) is vorig jaar verfilmd en helaas opnieuw actueel. Het is een dun boekje van nog geen honderd pagina’s, maar het verhaal voelt als een ferme stomp in je maag. Ernaux beschrijft zo precies mogelijk wat ze zich herinnert.

In verschillende interviews heeft ze gezegd dat niet het schrijven het moeilijkste voor haar is, maar het teruggaan in het geheugen. De herinneringen opdiepen en zo precies mogelijk de ruimtes, de kleuren, de geuren en het gevoel van die tijd voor de geest halen om die dan om te zetten in woorden. Die herinneringen zijn vaak pijnlijk of schaamtevol.

Op deze zelfde manier heeft ze, af en aan, decennia gewerkt aan haar magnum opus, Les années (De jaren, 2020). Aan de hand van haar eigen leven, haar eigen herinneringen schreef ze een boek over de tijd zelf. De proustiaanse thematiek van het zoeken naar een tijd die voorbij is, maakt ze hier tastbaar door te schrijven over kleine dingen als uitdrukkingen, modetrends, actualiteiten (mei ’68, de Joegoslavië-oorlog) en nieuwigheden (van instant tomatensoep en tandpasta tot de televisie en internet. Zo legt ze vast wat anders vergeten zou worden. Toen bijna tien jaar later de Engelse vertaling uitkwam en overal werd bejubeld kreeg Ernaux, die vooral in rechtse media werd weggezet als ‘die onderwijzeres uit de provincie’, eindelijk ook erkenning in de Franse media.

Literaire peetmoeder

De invloed die Annie Ernaux heeft gehad op de literatuur kan moeilijk worden onderschat. Ze wordt een literaire peetmoeder genoemd die de deur heeft geopend voor vrouwelijke schrijvers. Ze is ook de aanjager geweest van de golf ‘bekentenisliteratuur’ waarmee we vanaf de jaren 90 worden overspoeld (van vrouwen én mannen) en die helaas vrijwel nooit de kwaliteit van het werk van Ernaux evenaart. Een epigoon die daar wél, op geheel eigen wijze, in slaagt is trouwens Edouard Louis (1992): zijn stijl is totaal anders (hij is ook veel jonger begonnen met schrijven – Ernaux was 44 toen ze debuteerde) maar zijn thematiek is hetzelfde.

Op latere leeftijd is Annie Ernaux zich ook steeds meer politiek gaan uitspreken. Ze steunde openlijk de ‘gilets jaunes’ en is een fel tegenstander van president Emmanuel Macron. Ze is heel gelukkig met de #Metoo-beweging en noemde het in een radio-interview een paar jaar geleden “de revolutie waarvan ik niet wist of ik hem nog zou meemaken”. En in 2021, twee maanden na haar 81ste verjaardag, zei ze “on n’est qu’au début”, “we staan pas aan het begin”.

Nobelprijzen

Eerder deze week werden onder meer de winnaars van de Nobelprijs voor Scheikunde en de Nobelprijs voor Geneeskunde bekendgemaakt. Vrijdag wordt bekend wie de Nobelprijs voor de Vrede wint. Volgende week maandag wordt de prijs voor Economie nog toegewezen.

Op 10 december – de sterfdatum van Alfred Nobel, die het dynamiet uitvond en de prijzen in het leven riep – worden de prijzen officieel overhandigd. De prijs bestaat uit een medaille en 10 miljoen Zweedse kroon, ruim 900.000 euro.