Van ‘Harry Potter’ tot ‘The Lord of the Rings’: golf van conservatieve censuur trekt door Amerikaanse scholen en bibliotheken

Voor Tina Castellan (29) is de zaak simpel: zonder de bibliotheek was ze dood geweest. Een getergde tiener was ze, eenzaam, anders – maar niet hier. “Kijk hier!” Ze trekt een boek uit de kast van de Llano County Library in Texas. Impulse door Ellen Hopkins, over tieners die worstelen met suïcidaliteit. “Dit boek,” zegt Castellan, “redde letterlijk mijn leven.”

Vijftien was ze. Er was sprake van misbruik, het werd haar allemaal te veel. De bibliothecaresse destijds, Mrs. Tommi, leek dat als enige te zien. Zij zocht dit boek speciaal uit voor de stille tiener die hier hele dagen doorbracht in kleermakerszit op de vloer. “Ik had al één zelfmoordpoging gedaan. Na dit boek snapte ik pas dat ik niet de enige was die me zo voelde.”

Mrs. Tommi is inmiddels met pensioen. Nu is Tina Castellan, in dezelfde bib, de bibliothecaresse. Nu pikt zij de kinderen die extra aandacht nodig hebben er feilloos uit. Maar boeken zoals Impulse mag ze hen niet toestoppen.

De Llano County Library is het toneel geworden van een cultuurstrijd die is losgebarsten door heel de Verenigde Staten. Ouders, leraren, bibliothecarissen, schrijvers en politici bevechten elkaar over de vraag: wat mag een kind lezen?

Harry Potter

Elke week worden op Amerikaanse scholen en bibliotheken nieuwe boeken gebannen. Het zijn boeken over seks, gender, racisme, geestesziekte, identiteit, abortus, de Holocaust, magie. Er zitten Nobelprijswinnaars tussen, controversiële klassiekers zoals To Kill a Mockingbird en The Catcher in the Rye, maar ook fantasieverhalen waaronder The Lord of the Rings en Harry Potter.

Onlangs namen verschillende boekwinkels en bibliotheken deel aan de zogeheten ‘Banned Books Week’, georganiseerd door de American Library Association en Amnesty International, om Amerikanen bewust te maken van het gevaar van boekcensuur.

De motor van deze censuur: conservatief, christelijk rechts. Dit jaar werden in verschillende Republikeinse staten al zo’n zestig wetten aangenomen die onderwijs beletten over seks, gender, ras of pijnlijke Amerikaanse geschiedenis, waaronder slavernij, te praten. Boekcensuur past in die trend.

In Texas laat gouverneur Greg Abbott “de beschikbaarheid van pornografie op openbare scholen” onderzoeken. De gouverneur van South Carolina eist een verbod op “obsceen” lesmateriaal. Meest omstreden is de zogenoemde ‘Stop Woke Act’ in Florida, ondertekend door de Republikeinse gouverneur Ron DeSantis, die het scholen en bedrijven verhindert te spreken over alle zaken die “een gevoel van ongemak, schuld of verdriet” kunnen opwekken.

Ook aan progressieve zijde vindt censuur plaats, zij het in mindere mate. Daar wordt juist geageerd tegen boeken met verouderde stereotypen over seks of ras, zoals Mark Twains The Adventures of Huckleberry Finn.

Een nieuw moralistisch tijdperk lijkt aangebroken. “Zo’n golf van censuur hebben we sinds de jaren zeventig niet gezien”, zegt Jeremy Young, onderzoeker van de non-profit PEN America, die zich inzet voor het vrije woord. Tussen juli 2021 en maart dit jaar, het laatste meetmoment, zijn op verschillende plekken in de VS ruim 1.600 nieuwe boeken verboden van 874 auteurs. “Dit is goed voor niemand,” zegt Young, “en gevaarlijk voor iedereen.”

Afgelopen maand keerden honderdduizenden leerlingen terug naar de schoolbanken met een uitgeklede bibliotheek. Maar niet iedereen laat het erbij zitten.

De strijd

De Llano County Library is het culturele hart van een slaperig stadje in het Texaanse heuvelland. Het inwoneraantal dook hier de afgelopen jaren onder de 3.500. Op wat ooit de bruisende promenade van Llano moet zijn geweest, zijn weinig winkels open. Op de gevel van de enige bioscoop prijkt de tekst: ‘No movie this weekend.’

Net buiten de stad, langs een kronkelige landweg tussen weerbarstige mesquitestruiken, woont Leila Green Little (37) met haar gezin. Haar eettafel ligt bezaaid met meer dan 5.000 documenten, het centrum van Llano’s verzet. Samen met een stel stadgenoten is Green Little verstrikt in een slepende rechtszaak tegen de gemeente. “Ik vind het vreselijk dat het zover is moeten komen”, zegt ze. “Maar we zien geen andere manier.”

Het begon vorig jaar november. Green Littles favoriete kinderboek bleek ineens niet meer uitleenbaar: In the Night Kitchen (1970) van Maurice Sendak, over de droomreis van een peuter door een magische keuken. Met haar dochtertje aan haar zijde slaat Green Little haar eigen exemplaar open: in de illustraties is Mickey, het kind, soms bloot te zien. “Iemand had geklaagd dat het porno was.”

Green Little vroeg zich af of zoiets vaker gebeurde. Bij de gemeente diende ze een informatieverzoek in. Zo kwam ze erachter dat honderden boeken stilletjes uit de bibliotheek waren verbannen – en ook hoe dat kwam.

In de zomer van 2021 had één enkele inwoner van Llano, een conservatieve activist, naar de gemeente een lijst gestuurd van zestig in de bibliotheek verkrijgbare, volgens haar ongepaste boeken. “Moge God onze kinderen beschermen tegen dit VUIL”, leest de e-mail.

Bij de Republikeinse districtsrechter, verantwoordelijk voor de budgettering van de bibliotheek, vond dat een gewillig oor. Hij adviseerde het bibliotheekbestuur om de boeken te verwijderen. Weerstand bieden is voor zo’n bibliotheek moeilijk. Green Little: “Die rechter is een verkozen vertegenwoordiger en de gemeente betaalt het salaris van de bibliothecaris.”

En dus ging Green Little naar de openbare vergadering van de bibliotheekraad, waar ze een pleidooi hield tegen de censuur en vóór het vrije woord. De gemeente liet daarop de raad ontbinden: vergaderingen dienen voortaan achter gesloten deuren plaats te vinden. En de nieuwe vicevoorzitter? Dat is dezelfde activist die over porno had geklaagd.

Pornografie

Llano is een conservatieve gemeenschap, christelijk en voor zo’n 80 procent Republikeins. Bij de Church of God Prophecy vat predikant Ervin Wesley Light jr. (77), gekleed in groen camouflagetenue, de teneur als volgt samen: “Mensen hier willen de moraliteit terugbrengen in de samenleving. Pornografie hoort daar niet thuis.”

Steeds is dat het woord dat terugkomt in de retoriek: pornografie. Wat dat inhoudt? “Daar kan alles onder vallen dat afwijkt van de witte, christelijke, heteroseksuele norm”, zegt Jeremy Young van PEN America, die een uitputtende lijst bijhoudt van alle verboden boeken. Volgens PEN America heeft 41 procent van de verboden boeken hoofdpersonen van kleur, 43 procent draait om lgbtq-personages.

“Het zijn vooral kinderen met een niet-witte, non-binaire of queer achtergrond die van de censuur de dupe worden”, zegt Young. “Zij komen zichzelf in boeken steeds minder tegen en anderen leren minder over hen.”

Dat is gevaarlijk voor deze groep, maar ook voor de rest van de samenleving. “Kinderen die opgroeien zonder kennis over andere levens worden volwassenen, kiezers, zonder inlevingsvermogen, die de wereld om hen heen niet begrijpen. Als afwijkende gezichtspunten worden uitgesloten, loopt de democratie gevaar.”

Ben & Jerry’s

Leila Green Little geeft niet op. Ze spant een rechtszaak aan tegen de gemeente. Volgens haar en zes anderen is de censuur in strijd met de vrijheid van meningsuiting.

In heel het land eindigen conflicten over boeken voor de rechter. Een oud-parlementslid in Virginia probeert voor de rechter een oude wet aan te wenden om twee boeken officieel in de staat te verbieden, waaronder Gender Queer, een autobiografische graphic novel van een transgender. Daarop spanden studenten weer een zaak aan tegen hem.

In Florida vocht een aantal bedrijven, waaronder een dochter van ijsmerk Ben & Jerry’s, de door gouverneur DeSantis in het leven geroepen Stop Woke Act aan. Waarom zouden zij niet met hun medewerkers over racisme mogen praten? De rechter gaf hen gelijk. Vorige maand werd de Stop Woke Act opgeschort. DeSantis zal die beslissing naar verwachting aanvechten.

In Llano heeft de groep rond Leila Green Little minder succes. De gemeente geeft geen duimbreed toe. Het aantal verboden boeken loopt nog altijd op. Zo’n 19.000 titels kunnen uit voorzorg niet meer worden uitgeleend in het digitale systeem.

De bibliotheek lijkt daar intussen de dupe van te worden. Vorige maand maakte de gemeente bekend dat het budget voor komend jaar met ruim 150.000 dollar (154.000 euro) te verminderen. Datzelfde bedrag wordt vrijgemaakt voor advocatenkosten. Van de vorig jaar veertien bibliothecarissen blijven er zes over. Nieuwe vacatures worden niet uitgeschreven. Net als de bioscoop gaat ook de bibliotheek in Llano nu ’s weekends dicht.

Geen stem

In de jeugdkamer, tussen met kleurrijke posters bedekte muren, ploft Tina Castellan neer op een bank. “Je mag me alles vragen,” zegt ze, “maar over de politiek kan ik weinig zeggen.” Ze kijkt over haar schouder, naar de directeur die roerloos op haar scherm staart. “Dat mag ik niet.”

Toch wil ze dit wel kwijt: “Een bibliotheek hoort veilig te zijn. Iedereen te vertegenwoordigen. Natuurlijk zijn er boeken die niet geschikt zijn voor kinderen, sterker: hetzelfde boek kan voor het ene kind prima zijn en voor het andere niet. Maar weet je? Dát is mijn baan. Daarvoor leven bibliothecarissen.”

Zij worden intussen in de VS steeds vaker doelwit. PEN America publiceerde onlangs nog een handleiding voor bibliothecarissen om zich te verweren tegen haat, inclusief meldpunt.

Castellan herkent het gevoel, dat het soms voelt alsof de hele gemeenschap zich tegen haar heeft gekeerd. De conservatieven, die heus wel aanvoelen dat de meeste medewerkers van de bibliotheek – immers bemand door boekenliefhebbers – niet blij zijn met censuur. En ook de progressieven, woest dat er desondanks toch boeken uit de schappen verdwijnen. “Wij hebben geen stem in deze discussie.”

Maar wéten ouders uiteindelijk niet beter wat het beste is voor hun kind? Castellan, afgestudeerd als jeugdpsycholoog, denkt even na. Dan antwoordt ze beslist: “Nee. Nee.” Met haar duim wrijft ze over de tatoeages op haar polsen, Chinese tekens, ze heeft ze ook op haar enkels. Samen betekenen ze: slim, sterk, mooi, uniek. “Boeken zijn er juist voor wat kinderen níét met hun ouders kunnen of durven te bespreken.” Ze klemt Impulse stevig tegen haar borst. “Ik weet hoeveel één boek kan veranderen. Wat gebeurt er nu dit boek er voor het volgende kind niet is?”

Vorige week belt ze opeens. Ze heeft haar ontslag ingediend, zegt Tina Castellan. Ze klinkt verdrietig – en opgelucht. “Het ging gewoon niet langer. Zo kan ik geen bibliothecaris blijven.” Ze wilde haar termijn van twee weken nog uitzitten, werk afmaken, afscheid nemen van de kinderen. Dat mocht niet. Ze kon gelijk haar spullen pakken. De bibliotheek van Llano heeft nog vijf medewerkers over.

Denkt u aan zelfmoord en wilt u met iemand praten, dan kunt u terecht bij de Zelfmoordlijn op het gratis nummer 1813, via www.zelfmoord1813.be of via de chatdienst.