Uiteindelijk wint de poëzie het van de bureaucratie: zondag reist een gevelde eik door Gent
In Gent belooft zich zondag een bijzonder schouwspel te ontrollen. Omstreeks het middaguur zal een majestueuze eik van 22 meter zijn intrede doen in de stad, voortgetrokken door een span paarden. Liefdevol zal de boom door de straten worden gemanoeuvreerd, tot hij zijn eindbestemming bereikt. Die malle Jan ontstond in de verbeelding van kunstenaar Max Pairon. De reis van de boom heeft hem twee jaar en kafkaiaans veel brieven gekost.
Voor wie het niet zou weten: een mallejan is een houten kar waarop vroeger boomstammen werden vervoerd. Lang niet zo snel of efficiënt als een tractor, maar om snelheid of efficiëntie is het Pairon niet te doen, integendeel. In zijn werk spelen trage ambachtelijkheid en menselijke zelfredzaamheid een grote rol.
Vandaag worden we omringd door hoogtechnologische middelen, maar wie weet nog hoe het binnenste van een zakhorloge eruitziet? Wie beseft nog dat ons tafelblad eens een boom was, die zijn plek had in een bos, te midden van andere bomen?
Pairon is geen nostalgicus of luddiet - iemand die zich fel verzet tegen de industrialisering van de samenleving. Wel is hij zich bewust van de ziel van voorwerpen, én houdt hij ervan om zoveel mogelijk zelf te doen. Grote kunstconcepten zijn aan hem niet besteed. Het liefst werkt hij vanuit de tastbare realiteit.
De reis van de eik op zijn mallejan heeft dan ook een prozaïsch, bijna banaal vertrekpunt. Voor de verbouwing van de Gentse artistieke ontmoetingsplaats de Koer (in de wijk de Brugse Poort) was een poutrel nodig, een draagbalk.
Binnen de filosofie van het huis - dat sterk gericht is op circulaire economie en duurzaamheid - ontstond het idee om een volledige boom te gebruiken. Storm Chiara was net over het land geraasd, en er waren heel wat bomen omgevallen. En dus ging Pairon op zoek naar een geschikt exemplaar: stevig, lang, recht, gezond. De boom moest dienen als lastdrager, maar was in Pairons verbeelding meteen ook meer dan dat.
Pairon: “Het was van meet af aan de bedoeling om de boom collectief en op eigen kracht naar de Koer te brengen. Dat klopt met de manier waarop we daar werken, met de energie en het enthousiasme waarmee een heleboel medewerkers en vrijwilligers letterlijk aan het huis meebouwen.” De reis van Die malle Jan - en de gemeenschap die de boom gaandeweg rond zich zou verzamelen - werd een kunstwerk op zich.
Eerste tocht
Na heel wat vraag- en speurwerk stootte Pairon op een kasteeldomein in Beerlegem op de ideale boom. Hij stuurde de graaf en de gravin van het domein een brief en kreeg toestemming om de boom mee te nemen.
Op 31 mei 2021 begint de reus aan het eerste deel van zijn etappe: de verplaatsing van Beerlegem, een deelgemeente van Zwalm in de Vlaamse Ardennen, naar Merelbeke. Die dag schrijdt een onvergetelijke stoet langs de steenweg: vier paarden trekken de houten kar met daarop een machtige eik, van kruin tot wortelkrop. Daarachter vormt zich spontaan een stoet van verbaasde passanten, kinderen op rolschaatsen, fietsers, wandelaars.
Wie aan Pairon vraagt wat dit uitzonderlijk transport te betekenen heeft, krijgt het laconieke antwoord dat hij slechts een boom vervoert, van A naar B. Meer is het niet.
Maar er is natuurlijk wél meer. De traagheid van de beweging, het ongerijmde gezelschap dat zich rond de eik verzamelt, de energie van de trekkers en de paarden, en het effect van de bewegende boom in het landschap zorgen ervoor dat Die malle Jan een tafereel wordt, een haast mythisch schouwspel dat de dagelijksheid openbreekt, een scheur maakt in de realiteit. En de boom doet dat zonder klank- en lichtspel, zonder mystificatie. Bovendien veroorzaakt Die malle Jan overal waar hij langskomt een gesprek, tussen de verbaasde omstanders, of tussen de stoet en de passanten.
Wanneer de boom zich aan het eind van die warme meidag op zijn tijdelijke rustplaats aan de Hundelgemsesteenweg neervlijt, stopt de reis - voor even, denkt Pairon. In plaats daarvan stropt hij, veel langer dan verwacht. Het tweede deel van de tocht, op het grondgebied van de stad Gent, blijkt voor de stadsdiensten technisch en logistiek bijzonder problematisch. Een keur aan experts dient de haalbaarheid van de onderneming te onderzoeken en toestemming te geven. Er moeten meerdere vergunningen in orde worden gebracht. De tocht van de eik - en de noodzaak van die tocht - laat zich bovendien moeilijk uitleggen. Misschien ontbreekt het het stadsapparaat aan de nodige verbeelding?
Pairon: “Er was een grote weerstand rond veiligheid. Daarop was ik voorbereid. Maar daarnaast merkten we dat het voor een administratie heel moeilijk is om ‘buiten het normale’ te denken. We zijn kunstenaars, dit transport is een artistiek project, het zweeft ergens tussen het functionele en het poëtische. Verschillende experts spraken elkaar ook tegen in verband met regelgeving - op de duur kende ik de verkeerswet beter dan wie ook. We wilden niet opgeven, we bleven constructief zoeken naar compromissen. Maar na een tweede volledige afwijzing was ik zo wanhopig dat ik een brief schreef naar de koningin, om haar uit te nodigen voor de reis. Ik dacht: ‘Als zij komt, kunnen ze dit project toch niet meer tegenhouden?’ Dat was misschien een beetje naïef van me.” (lacht)
Goed geboomd
De ploeg van Pairon weert zich als een duivel in een wijwatervat, maar het dossier zit muurvast. Op 1 mei wordt dan maar, bij gebrek aan toestemming, een imaginaire reis gemaakt. Aan de hand van een opgespannen koord van 22 meter en een groep kompanen die ‘kruin’, ‘wortels’ en ‘paardenspan’ belichamen, trekt Pairon door het historisch centrum van Gent. Elk manoeuvre wordt waarheidsgetrouw nagespeeld, er wordt gelet op draaicirkel, bochtenwerk, wendbaarheid van het ‘paardenspan’.
Het levert een volstrekt absurd maar bijzonder vrolijkmakend beeld op. Daar gaat hij: de verbeelde boom, hij maakt alsnog zijn reis. Muzikanten begeleiden de stapsgewijze voortgang, er zijn zelfgebakken broodjes en de menner spoort zijn menselijke paarden aan met een stevig ‘allez juuu’! Aan de Gentse Botermarkt wordt het even spannend, met de middenbermen, maar de ‘paarden’ halen het net. Ze feliciteren elkaar: ‘Goed geboomd!’ De tocht zonder de boom is bijna poëtischer dan die mét - en dat allemaal dankzij het administratieve labyrint waarin Pairon is verstrikt geraakt.
Maar wat met de echte eik? Pairon is niet van plan het op te geven. De brieven, de aanvragen, de afwijzingen en de verzoeken tot dialoog met intussen zowat zeventig mensen kunnen tegen die tijd een boek vullen. Ongevraagd en met een knipoog voegt Pairon zo het korps aan ambtenaren, functionarissen, veiligheidsexperts en kabinetsmedewerkers toe aan het collectief van menners, renners, koks, muzikanten, trekkers, planners, paarden en bouwers dat al bestond. De stadsdiensten gaan ook in hun weigering onlosmakelijk deel uitmaken van het project. Pairon: “Het is eigenlijk zot hoeveel mensen die boom heeft bereikt, hoeveel mensen hij verbindt, met elkaar in gesprek heeft gebracht. Terwijl het tweede deel van zijn reis nog moet plaatsvinden.”
Koppigheid
Dat staat dan nu zondag, eindelijk, te gebeuren want ja, de finale reis van de gevelde eik wordt daadwerkelijk realiteit. Midden september zijn alle benodigde papieren ten langen leste in orde geraakt. Hoe dat zo is gekomen? Uiteindelijk heeft iemand, hebben een paar mensen zich laten ‘vervoeren’ door de koppigheid van de ploeg en misschien ook wel door de charmes van het surrealistische idee. Uiteindelijk is de verbeelding aangeslagen. Pairon: “We zijn blijven praten, compromissen blijven zoeken. Tot we de juiste mensen mee op de kar hadden. Ze hebben de reis van Die malle Jan mogelijk gemaakt, en ze zijn daardoor ook zelf deelnemer geworden van de tocht. Daar ben ik hen enorm dankbaar voor.” Uiteindelijk krijgt de poëzie een voet binnen, zelfs bij diensten waar efficiëntie en controle de dienst uitmaken.
En dus vertrekt de boom zondag rond 11 uur aan de Hundelgemsesteenweg in Merelbeke, ter hoogte van de Sallemeulekouter. Met statige schreden en op het tempo van het paardenspan zal hij de stad binnentrekken, om een paar uur later zijn blijde intrede te maken op de Koer. Daar belooft vervolgens een stevig feest los te barsten. Of de koningin erbij zal zijn? Pairon: “Net op de dag dat we groen licht kregen voor de hele onderneming ontving ik een brief van haar kabinet. Ze verontschuldigde zich omdat ze helaas verhinderd is. Het kan natuurlijk nog, want ik geloof nu dat alles kan. Dus Majesteit, als u dit zou lezen: wees welkom.”
Info over de tocht van Die malle Jan: dekoer.be, diemallejan.be