Waarom gaat Charles Michel op bezoek bij Vladimir Poetin? 

Het was een herdenking die wat onopgemerkt is gebleven. Begin december vorig jaar werd 50 jaar Harmel-rapport herdacht met een statige conferentie in het Egmontpaleis. Het kreeg weinig media-aandacht ondanks enkele hooggeplaatste aanwezigen zoals NAVO secretaris-generaal Stoltenberg. Eindredacteurs lopen niet echt warm voor dit soort herdenkingen.

Toch is het Harmel-rapport uiterst actueel. Net zoals 50 jaar geleden zijn er diepe spanningen tussen Oost en West. De groots opgezette herdenking moest aantonen dat zelfs in tijden van spanningen, onderlinge gesprekken mogelijk zijn, meer nog, zelfs kunnen bijdragen aan de vermindering van die spanningen.

De toenmalige Belgische minister van Buitenlandse Zaken Pierre Harmel werd door de NAVO in 1966 gevraagd om een rapport op te stellen over de toekomst van de NAVO. Frankrijk had zich net teruggetrokken uit de militaire structuren van het bondgenootschap en zijn toekomst werd in vraag gesteld. Harmel schreef in zijn rapport dat “militaire veiligheid en een beleid van ontspanning niet tegenstrijdig, maar complementair zijn”.

Die visie werd al gauw de Harmel-doctrine, een hoeksteen van de strategie van het bondgenootschap. Het luidde onder meer de Duitse Ostpolitik in. Het Harmel-rapport ging de geschiedenis in als de stem van kleinere naties binnen de NAVO die vinden dat ontspanning en defensie twee even belangrijke kerntaken zijn van het bondgenootschap. 

De filosofie van het Harmel-rapport indachtig, begint premier Michel vandaag aan zijn eerste bezoek aan Rusland. Hij wil er vooral gaan peilen in hoeverre een dialoog met Rusland mogelijk is. De voorbije jaren zijn die gesprekken stilgevallen na de Maidan-omwenteling in Oekraïne en de daaropvolgende annexatie van de Krim door Rusland.

Rusland vond dat het Westen niet meer te vertrouwen was nadat de zittende Oekraïense president Janoekovitsj het land moest uitvluchten, ook al hadden westerse onderhandelaars de dag voor zijn vlucht nog een akkoord gesloten met Janoekovitsj en de oppositie voor een geleidelijke machtsoverdracht. Rusland zette zijn militairen op de Krim in, op een heimelijke wijze, en annexeerde het Oekraïense schiereiland.

Voor de eerste keer in de naoorlogse geschiedenis werden landsgrenzen gewijzigd met de inzet van militairen. Het Westen vond dat ongeoorloofd en nam een eerste reeks sancties. Enkele weken later scheurden twee zogenaamde Volksrepublieken in het oosten van Oekraïne zich af. Ook hier was de Russische steun duidelijk, zelfs militair, ook al ontkende Moskou dat in alle toonaarden.

Toen ook nog eens boven Oost-Oekraïne vanuit rebellengebied vlucht MH17 werd neergeschoten met een Russische Boek-raket, was voor het Westen, en zeker voor de Duitse bondskanselier Merkel, de maat vol. Ze verbrak haar contacten met de Russische president Poetin en het Westen voerde zware sancties in tegen Rusland. 

Moskou nam tegensancties en verbood de invoer van Europese groenten en fruit. Aan die situatie is tot op vandaag niets veranderd. Waarom nu gaan praten met Rusland?

Het bezoek van premier Michel komt er niet zomaar. De Luxemburgse en Italiaanse premier gingen hem vooraf. Bondskanselier Merkel bezocht vorig jaar Rusland als voorzitter van de G20. Federica Mogherini, de vertegenwoordiger van de EU in het buitenland, gaat normaal gezien in april naar Moskou en de Franse president Macron heeft aangekondigd dat hij in mei naar het jaarlijkse Economische Forum in Sint-Petersburg gaat. Michel is dus niet alleen om naar Moskou te trekken, maar hij zit wel in het koppeloton.

Het bezoek van Michel kadert in een bredere Europese poging om de dialoog met Rusland weer op gang te trekken na een periode van bijna 4 jaar met veel wederzijdse verwijten en beschuldigingen. Europa beseft, zeker sinds de overwinning van Donald Trump in de Amerikaanse presidentsverkiezingen, dat het misschien ooit wel eens zelf voor zijn veiligheid zal moeten instaan.

Voor Europa is de verhouding met Rusland cruciaal voor de veiligheid op het Europese continent. Rusland is de grootste buur, heeft toch nog altijd een belangrijke krijgsmacht die overigens in snel tempo wordt gemoderniseerd, en Europa is sterk afhankelijk van Rusland voor energie en andere ruwe materialen. Daar waar de VS redelijk goed is afgeschermd van Rusland, is Europa dat niet.

Wat gebeurt in dat deel van de wereld, kan een directe impact hebben op onze manier van leven. De komende jaren zullen Belgen dieper in hun portemonnee moeten tasten voor defensie-uitgaven door de opgelopen spanningen met Rusland. Om aan de NAVO norm van 2 procent van het BNP te voldoen, zou België ongeveer 4 miljard extra moeten uitgeven, jaarlijks, dat is ongeveer de helft van het bedrag dat de huidige regering heeft bespaard.

Maar ook Rusland heeft belang bij een nieuwe dialoog. De economie draait vierkant. De crisis van de jaren 2008 en 2015 is voor de bevolking grotendeels onopgemerkt gebleven omdat de Russische overheid de reserves heeft aangesproken. Het reservefonds, waarin tijdens de gouden jaren 2000 – 2008 tot 100 miljard euro werd opgepot, is intussen opgedoekt. Alleen het Welvaartfonds met 50 miljard euro blijft nog over. Dat fonds moest eigenlijk dienen om de pensioenen in de toekomst betaalbaar te houden, maar het zal ook de komende jaren verder ingezet worden om het begrotingstekort te financieren. Tegen het huidige tempo is er nog geld genoeg om dat 3 jaar vol te houden.

De westerse sancties hebben de interne problemen van de Russische economie nog aangescherpt. Tot nu toe slikken de Russen dit omdat ze de indruk hebben, onder invloed van de staatsmedia, dat het Westen hun land een kopje kleiner wil maken. De Russen hebben in het verleden al getoond dat ze bereid zijn tot veel opofferingen. Maar zelfs Poetin beseft vermoedelijk dat dit niet houdbaar is. “Je kan de Russen niet eeuwig blijven wijs maken dat dit allemaal nodig is om de geopolitieke ambities van een land te voeden,” zei oppositieleider Ilja Jasjin me iets meer dan een jaar geleden. 

Een belofte voor een intrekking van de westerse sancties of een erkenning van de annexatie van de Krim heeft Michel niet in petto voor de Russen. Maar de premier is ervan overtuigd dat je ondanks de spanningen, met de Russische topfiguren toch productieve gesprekken kan voeren over zaken waar zowel het Westen als Rusland gemeenschappelijke belangen hebben.

Denken we maar aan Syrië waar Rusland vreest dat de Russische strijders van terreurgroep IS zullen opduiken in het instabiele noorden van de Kaukasus, terwijl Europa bezorgd is voor de onophoudelijke stroom vluchtelingen die zal blijven duren zolang de wapens in Syrië niet zwijgen. Rusland probeert zijn sterke militaire positie in Syrië nu te gebruiken om zich op te werpen als vredesstichter, maar beseft maar al te goed dat het niet de financiële middelen heeft om het land weer op te bouwen. De EU heeft die middelen wel.

Europa heeft nog meer troeven om uit te spelen. De EU mag dan afhankelijk zijn van Rusland voor energie, maar Rusland is nog meer afhankelijk van de EU want daar ligt zijn grootste afzetmarkt. Rusland heeft ook westerse, Europese, technologie nodig om zijn economie te moderniseren. De EU, en dus ook Michel, kan vanuit een positie van sterkte praten met de Russische president Poetin.

Dat is ook de taal die de Russische president kent en apprecieert. Als je op die manier onderhandelt, toon je dat de zaak je nauw aan het hart ligt en dat je bereid bent risico’s te nemen, je nek uit te steken.

Bij al die gesprekken mag Europa nooit vergeten dat Rusland niet altijd doet wat het zegt. Ik zag zelf in de Krim in 2014 de professioneel uitgeruste militairen die het hele Oekraïense schiereiland controleerden. Volgens het Kremlin waren het geen Russische militairen, terwijl het voor iedereen duidelijk was van waar ze kwamen. Hun uitrusting kocht je nu eenmaal niet in een winkel om de hoek. Een maand later gaf Poetin ook gewoon toe dat het wel degelijk Russische militairen waren, dat hij dus bewust had gelogen.

Ik heb ook in de zogenaamde Volksrepublieken in Oost-Oekraïne de nieuwe militaire voertuigen gezien waarmee de rebellen rondreden. Ook die kwamen volgens Moskou niet uit Rusland, maar waren veroverd op het Oekraïense leger. Dat reed inderdaad in dezelfde voertuigen rond, maar wel in een verregaande staat van slijtage. 

Rusland is ook zeer actief met cyberactiviteiten om de westerse democratieën te ondermijnen. Het kadert in het ‘zero sum game’ denken van het Kremlin, een verlies voor het Westen is een winst voor Rusland.

Maar Europa mag ook niet vergeten dat in Rusland een diepe argwaan is ontstaan tegenover het Westen en dat het daar zelf aan heeft bijgedragen. Het Westen heeft niet altijd terdege rekening gehouden met de Russische belangen. Voormalig NAVO secretaris-generaal Jaap de Hoop Scheffer erkende onlangs dat de NAVO Vladimir Poetin in een hoek heeft gedreven, waardoor hij radicaler werd.

Volgens de Hoop Scheffer heeft de snelheid van de NAVO-uitbreiding bijgedragen aan de agressieve opstelling van Poetin tegenover het Westen. Toen de massa op Maidan het akkoord afwees dat onder Europese bemiddeling was gesloten tussen de Oekraïense oppositie en president Janoekovitsj, en Janoekovitsj daarop op de vlucht sloeg, deed Europa alsof zijn neus bloedde. Over het afgesloten akkoord werd met geen woord meer gerept.

Voor Rusland was dit een door het Westen gesanctioneerde ongrondwettelijke machtsovername, een staatsgreep. "Hoe konden we hierna nog de garanties van Europa geloven?," zei me eind 2016 de vicevoorzitter van de Doema, "We dachten dat de garanties van Europa waardevol waren, maar Oekraïne heeft uitgewezen dat die niet zo veel waarde hebben." Het is een redenering die Poetin zonder twijfel nog eens uitvoerig zal toelichten in zijn gesprek met Michel. 

Beide partijen moeten weer bereid zijn naar elkaar te luisteren. Die luisterbereidheid kan dan een eerste stap zijn in het afbouwen van het wederzijdse diepe wantrouwen. Het bezoek van premier Michel is dan ook in de eerste plaats een teken dat België bereid is te luisteren.

Maar het zal nog lang duren voor het wederzijdse vertrouwen weer hersteld is, als dat ooit nog hersteld kan worden. Als Europa en Rusland ooit tot nieuwe akkoorden komen, mogen die dan ook niet steunen op onderling vertrouwen, op het gegeven woord, maar moeten die verifieerbaar zijn.

We zijn het wat verleerd om dat soort akkoorden te sluiten want de Koude Oorlog is intussen al meer dan 25 jaar voorbij. Veel mensen die de akkoorden van die periode hebben uitgewerkt, zijn inmiddels met pensioen of overleden. Toch is die periode van wederzijdse spanningen en de wijze waarop die spanningen binnen aanvaardbare grenzen werden gehouden, vermoedelijk de beste leidraad die we hebben om met de huidige spanningen om te gaan.

Net zoals een rapport uit het hoogtepunt van de Koude Oorlog nu voor premier Michel een leidraad is om te proberen een nieuwe dialoog op te starten met Rusland.