De man die de sleutel in handen heeft in spanningen rond Oekraïne: wat je moet weten over de Russische president Poetin
Komt het tot een militair conflict tussen Rusland en het Westen nu de spanningen rond Oekraïne tot een hoogtepunt stijgen? De man die de sleutel in handen lijkt te hebben, is de Russische president Vladimir Poetin. Wie is hij? En hoe is hij de man geworden die hij vandaag is? Een portret.
Dat Vladimir Vladimirovitsj Poetin, geboren in Leningrad (tegenwoordig Sint-Petersburg) in 1952, het ooit zou schoppen tot president van een van de grootste naties ter wereld, stond niet in de sterren geschreven.
Poetin groeit op tussen de grauwe, communistische appartementsblokken in een ruige buurt van Leningrad. Volgens zijn leerkrachten is de jonge Poetin een hooligan, een vechtersbaasje dat graag zijn vuisten laat spreken. Poetin zelf zegt in zijn wijk in Leningrad te hebben geleerd dat "als een gevecht onvermijdelijk is, je moet maken dat jij de eerste klap uitdeelt". Een veelzeggende opvatting die hij de rest van zijn leven zou meedragen.
Na zijn rechtenstudies aan de staatsuniversiteit van Leningrad, gaat Poetin aan de slag bij de geheime dienst van de Sovjet-Unie, de KGB (tegenwoordig FSB). Hij wordt in de jaren 80 gestationeerd in Dresden als geheim agent, in de toenmalige DDR. Het spionnenleven blijkt echter minder interessant te zijn dan Poetin had verwacht. Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 keert hij dan ook terug naar Rusland, waar hij zijn werk bij de KGB stopzet.
In 1996 treedt hij in dienst als adviseur en rechterhand van Anatoli Sobtsjak, burgemeester van Sint-Petersburg. Sobtsjak is het die de relatief onbekende Poetin introduceert in de politiek, waar hij in amper drie jaar tijd een absolute blitzcarrière uitbouwt.
In zeven maanden van premier naar president
Op 31 december 1999 kondigt toenmalig president Boris Jeltsin onverwacht zijn aftreden aan. In afwachting van vervroegde verkiezingen wijst hij zijn premier aan als waarnemend president. Die premier, Vladimir Poetin, is op dat moment nog maar vier maanden in functie en voor de Russen een nog nobele onbekende. Maar ze leren hem al snel kennen als een man die harde taal niet schuwt, met name wanneer het gaat over de vervolging van Tsjetsjeense terroristen.
Zijn krachtdadige optreden tijdens de Tweede Tsjetsjeense oorlog legt hem geen windeieren: in maart 2000 wordt de dan 47-jarige Poetin met iets meer dan de helft van de stemmen verkozen tot president.
BEKIJK: Vladimir Poetin bouwt een blitzcarrière uit. Van premier tot president in 7 maanden tijd.
Het nieuwe millennium kondigt meteen ook een nieuw tijdperk aan voor Rusland: een dat wordt gedomineerd door Vladimir Poetin. Het Russische volk haalt opgelucht adem. Poetin verschilt immers immens van zijn voorganger Jeltsin, die vaak als een dronken clown werd neergezet. Poetin daarentegen profileert zich liever als hét symbool van Russische mannelijkheid.
Beelden van de president die in bloot bovenlijf paardrijdt, worstelt met judoka’s of reddingshelikopters bedient, zijn legio. Het contrast tussen de vleesgeworden action man en de beschonken, mompelende Jeltsin kan nauwelijks groter zijn. Rusland heeft weer een president op wie het trots kan zijn.
De eerste jaren: van vet naar mager
De eerste jaren van zijn presidentschap bezorgen Poetin een ongekende populariteit. De economische voorspoed, zijn kordate optreden in Tsjetsjenië, stabiliteit na de chaos van de jaren 90, in de nasleep van de val van de Sovjet-Unie: het maakt allemaal dat het volk zich achter zijn president schaart.
Ook de relatie met het Westen is aanvankelijk goed. Wat nu ondenkbaar lijkt: er kan zelfs nog een knuffel met de Amerikaanse president (George W. Bush Jr) van af.
BEKIJK: Vladimir Poetin die mee gaat vissen en bootje varen met president Bush, een beeld dat tot het verleden lijkt te behoren.
Lang blijft dat mooie liedje echter niet duren. Twee revoluties in voormalige Sovjetrepublieken markeren het einde van de goede relaties tussen het Westen en Rusland: de Georgische Rozenrevolutie in 2003 en de Oekraïense Oranjerevolutie in 2004.
In zowel Georgië als in Oekraïne ontstaan protestbewegingen na presidentsverkiezingen in 2003 en 2004, wanneer blijkt dat in beide landen de pro-Russische kandidaten verkozen worden. Tegenstanders vermoeden dat Rusland de verkiezingen heeft beïnvloed en komen massaal op straat. Ze eisen nieuwe, eerlijke verkiezingen, tot groot ongenoegen van Rusland. Bij nieuwe verkiezingen worden in zowel Georgië als Oekraïne de pro-westerse oppositiekandidaten verkozen.
Het Westen verwijt Rusland dat het zijn invloedssfeer te veel wil uitbreiden, terwijl Rusland het Westen verwijt te kortzichtig te zijn door zomaar de oppositie te geloven en te steunen. De eerste spanningen worden voelbaar.
Wereld moet weer rekening houden met Rusland
Op de veiligheidsconferentie van München in 2007 geeft Poetin een speech die de geschiedenis ingaat als "iconisch" en "profetisch". Hij waarschuwt er voor een unipolaire wereld, waarin de Verenigde Staten zich het recht toe-eigenen om als enig machtscentrum op te treden en beslissingen te nemen:
BEKIJK: De Russische president haalt in 2007 hard uit naar de VS als enige machtscentrum.
Volgens Poetin voelt de wereld zich terecht onveilig door de Amerikaanse drang naar dominantie. Poetin geeft duidelijk te kennen dat hij niet ingenomen is met de Amerikaanse bemoeienis in tal van landen, ook landen die traditioneel tot de Russische invloedssfeer behoorden. De tijd dat Rusland op het internationale toneel niets meer voorstelde, is voorbij, geeft Poetin aan. Een boodschap die hem populair maakt in eigen land, maar die de spanningen tussen Rusland en de VS verder doet oplopen.
Rusland wordt constant de les gespeld over democratie. Maar om een of andere reden willen zij die ons de les spellen, zelf niets leren
Die worden nog groter vanaf 2008, wanneer de NAVO, onder druk van de VS, tijdens een top in de Roemeense hoofdstad Boekarest beslist dat Oekraïne en Georgië op termijn kunnen toetreden tot het Westerse militaire bondgenootschap. In de jaren voordien waren al de meeste voormalige Oostbloklanden toegetreden, zeer tegen de zin van Poetin. Dat ook twee voormalige Sovjetrepublieken dat zouden doen, is en blijft voor hem een absolute rode lijn. De uitbreiding van de NAVO naar het oosten en de opbouw van NAVO-troepen in landen in de buurt van Rusland ervaart Poetin als een bedreiging, en als het verbreken van beloftes die het Westen deed kort na de val van de Berlijnse Muur.
BEKIJK: Vladimir Poetin windt er geen doekjes om in 2008 en noemt het NAVO-blok een directe bedreiging.
Enkele maanden na de bewuste NAVO-top vallen Russische tanks Georgië binnen. Rusland schiet de pro-Russische separatisten in Zuid-Ossetië en Abchazië te hulp, maar wil ook en vooral aan het Westen duidelijk maken dat het nog altijd van tel is in Georgië (en andere landen waar veel etnische Russen wonen).
(Overigens is Poetin geen president op het moment van de inval van Georgië. Omdat de Russische grondwet niet toelaat dat een president meer dan twee opeenvolgende ambtstermijnen opneemt, heeft hij de fakkel noodgedwongen doorgegeven aan zijn voormalige premier Dimitri Medvedev. Maar de zaakjes zijn goed geregeld: Medvedev benoemt Poetin tot zijn premier, waardoor die stevig de touwtjes in handen kan blijven houden, tot hij in 2012 opnieuw president wordt, en de rollen weer worden omgedraaid.)
BEKIJK: Dmitri Medvedev wordt in 2008 president. Maar de vraag is wie de touwtjes echt in handen heeft...
In 2014 mengt Rusland zich ook in Oekraïne, waar het jaar voordien al pro-Westerse demonstranten massaal op straat zijn gekomen tegen de pro-Russische president Viktor Janoekovitsj. Die vlucht na de Maidan-revolutie naar Moskou, terwijl in Kiev een pro-Westerse regering aan de macht komt. Wanneer dat nieuwe bewind vervolgens protest ontlokt op de Krim, het schiereiland in de Zwarte Zee waar de meerderheid Russisch spreekt, en in de pro-Russische gebieden Loegansk en Donetsk in Oost-Oekraïne, komt Rusland te hulp. De Krim wordt, via een referendum, geannexeerd. Die Russische acties versterken in Kiev alleen maar de ambitie om bij de NAVO aan te sluiten.
Nog in 2014, in juli, wordt boven Donetsk het passagiersvliegtuig MH-17 van Malaysia Airlines neergehaald door een Russische Boek-raket. Bijna 300 burgers, vooral Nederlanders, komen om het leven. Als reactie op de annexatie van de Krim en de ramp met de MH17 komen er Westerse sancties tegen Rusland, die de Russische economie raken.
Niet alleen in Oekraïne toont Rusland dat het terug is op het internationale toneel. Vanaf 2015 gaat Poetin zich ook rechtstreeks mengen in de oorlog in Syrië. Rusland steunt het regime van de Syrische president Bashar al-Assad al sinds het begin van het conflict in 2011, maar doet dat nu ook concreet door soldaten te voorzien en luchtaanvallen uit te voeren.
Met zijn krachtdadige, onafhankelijke optreden op het internationale toneel toont Poetin de toenemende Russische dominantie niet alleen aan het buitenland, maar ook aan de eigen bevolking. Poetin, die Rusland weer groot heeft gemaakt, blijft daardoor populair, ondanks de economische crisis en de groeiende kritiek van politieke tegenstanders, Aleksej Navalny op kop, die echter door harde repressie in de kiem wordt gesmoord.
Niemand wou naar Moskou luisteren, hoewel we een nucleaire grootmacht zijn. Luister nu maar beter eens
Poetin laat zijn spierballen rollen en beklemtoont dat Rusland een speler is en blijft waarmee het Westen rekening moet houden. Hij presenteert een serie raketten en wapentuig waarover het Westen volgens hem niet beschikt.
BEKIJK: President Poetin pakt in zijn "State of the Union" uit met nieuwe wapens.
Poetin teert op de confrontatie met het Westen, die hem ook helpt om de aandacht af te leiden van sociale en economische problemen in eigen land. Essentieel in zijn handelen lijkt de vaststelling dat hij de val van de Sovjet-Unie, en daarmee de ondergang van het historische Rusland, nooit heeft geaccepteerd.
"Poetin leeft met onverwerkt verleden. Poetin wil in feite zijn rijk terug", zegt de Nederlander Jaap de Hoop-Scheffer, die secretaris-generaal was van de NAVO tijdens de bewuste NAVO-top van 2008 in Boekarest.
Spanning aan de Russisch-Oekraïense grens, een woordje uitleg
Rusland heeft de voorbije maanden tienduizenden soldaten samengebracht aan de grens met Oekraïne. Het Westen ziet dat als een vorm van agressie en vreest dat de Russische president Poetin Oekraïne wil binnenvallen.
Maar voor Poetin gaat het om een verdedigingsstrategie, omdat Rusland zich bedreigd voelt door de NAVO, het westerse militaire bondgenootschap dat de voorbije jaren alsmaar verder is uitgebreid naar het oosten, inclusief landen die voorheen tot de Russische invloedssfeer behoorden.
Rusland heeft daarom schriftelijke garanties aan de NAVO gevraagd dat landen als Oekraïne en Georgië nooit zullen toetreden terwijl ze die belofte wel kregen op een NAVO-top in 2008. Moskou wil ook dat de NAVO infrastructuur en militairen terugtrekt uit alle nieuwe lidstaten zoals Polen of de Baltische staten.
De Verenigde Staten en de NAVO hebben in hun antwoord duidelijk gemaakt dat ze over Russische gevoeligheden willen praten, zoals ontwapening in Europa of meer transparantie, maar ze herhalen dat Rusland niet kan bepalen wie wel of niet lid kan worden van het bondgenootschap.
Er is nog op verschillende niveaus druk diplomatiek overleg bezig tussen het Westen en Rusland om het conflict niet te laten escaleren. Maar tegelijk versterken de Verenigde Staten en de NAVO hun militaire aanwezigheid in Oost-Europa.
Gaan we naar een militaire confrontatie op het Europese continent met als inzet Oekraïne? Poetin lijkt de sleutel in handen te hebben. Hij bepaalt uiteindelijk hoe ver Rusland wil gaan om zijn zin te krijgen. Het Westen waarschuwt dat Rusland zware sancties staan te wachten mocht het overgaan tot een militaire escalatie.