VRT-journalist Jens Franssen: "Ik denk dat ik intussen bijna 800 doden gezien heb"

"Plots stond ik op een Israëlische heuvel van waaruit je uitkijkt op het veiligheidshek rond Gaza. Dan zie je twee werelden, dicht bij elkaar en tegelijk zo verschillend. Je kunt aan de Israëlische zijde in een westerse omgeving staan met een latte in de hand, wifi op je gsm terwijl honderden meters verder, aan de overkant, mensen rennen voor hun leven omdat er op hen wordt geschoten. Zoiets in een blikveld zien, blijft heel bevreemdend”, zegt Franssen (44) de ochtend na zijn terugkeer uit Israël en Gaza, waar hij voor de openbare omroep verslag uitbracht.

De kritiek op sociale media – dat hij tijdens de schietpartij van maandag, waarbij meer dan vijftig Palestijnen zijn gedood, net over de gesloten grens aan Israëlische kant stond – nuanceert hij. “Natuurlijk was dat balen, maar wij lieten hierdoor wel stemmen horen van beide zijden van het veiligheidshek.”

Welke getuigenis raakte je het meest toen je in Gaza aankwam?

"In het Shifa-hospitaal gingen we praten met een ambulancier die in de knieën was geschoten. Naast hem zat zijn vrouw, helemaal gesluierd, en hun kind. Ze was heel militant, heel woest. Ze zei dat ze nooit zou opgeven en desnoods haar zoon naar het veiligheidshek zou sturen. Zo zie je dat de cirkel van geweld en woede blijft ronddraaien (zucht). Ooit moet iemand erin slagen om dit te stoppen."

De Israëlische ambassadeur in Brussel zet niet in op diplomatie. Ze noemt de betogers die op de Gazastrook zijn doodgeschoten door haar leger allemaal 'terroristen'.

"Van iemand in zo’n positie verwondert die uitspraak me niet. Aan de Israëlische kant is er een heel strak discours dat de andere kant als één Hamas-blok beschouwt. Ze hanteren een keiharde logica. De enige doctrine is de veiligheid van de Joodse staat en die wordt al zeventig jaar met hand en tand verdedigd. ‘Men roeide ons bijna uit. Nu zijn we hier en we blijven’, vertelde een Vlaamse die er is gaan wonen me. Het is een trauma dat van generatie op generatie wordt doorgegeven. Slechts sommigen maken de nuance dat Hamas vandaag de Palestijnen misbruikt.

“Natuurlijk, bij Hamas hoor je in Gaza een even on­ver­bid­de­lijke houding over Israël. Tegelijk zie je dat Palestijnen gewone mensen zijn, waaronder veel vrouwen en kinderen. Je hoort er ook mensen die heel kritisch zijn voor Hamas, wiens populariteit sterk is afgenomen. Ze zullen dat wel enkel zeggen als ze je vertrouwen.”

Volgens vele waarnemers was het Israëlisch geweld disproportioneel omdat er met scherp werd geschoten op ongewapende burgers?

“Ik heb in Gaza ook zulke getuigenissen gehoord. Vanzelfsprekend heeft Israël het recht zich te beschermen, maar je kunt je inderdaad de vraag stellen of, zolang niemand een dodelijke bedreiging vormt, dit wel proportioneel geweld is. Je hoort dat er nu in Israël ook stemmen opgaan die zeggen dat het leger te hard heeft ingegrepen. Dit had beter aangepakt moeten worden.”

Er zijn ook meer dan 1.500 gewonden, waaronder kinderen. Als je die slachtoffers ziet in het hospitaal, moet je voor je live optreden dan eerst even op de lip bijten? 

“Als je een ouder bent, zoals ik, denk je daar natuurlijk over na. Op zo’n moment probeer ik heel hard journalist te zijn door te focussen op de feiten en het kaderen van het verhaal. Ik doe dit soort conflictverslaggeving nu zeven jaar en maakte onlangs een lijstje. Ik denk dat ik tijdens al mijn reportages bijna 800 doden gezien heb. Je kunt deze job alleen maar goed doen als je loskoppelt. Als je op zo’n moment je thuissituatie meeneemt naar het werk, dan word je gek. Er is zo veel leed en gruwel die je te zien krijgt.”

Hoop je dat de VN je getuigenissen verzamelt om schendingen van oorlogsrecht of mensenrechten te catalogeren?

“Het is niet aan journalisten om te oordelen. Daarvoor heb je de VN. Maar men moet op zijn minst onafhankelijk bekijken of alle regels gevolgd zijn en of men aan Israëlische zijde niet anders had kunnen optreden.

“Vanzelfsprekend moet men ook vragen stellen aan Hamas, die dit soort dingen organiseert. Het hek staat er. Ze weten dat aan de andere kant Israëli’s staan die waarschuwen dat ze zullen schieten. Als je dan bussen organiseert om mensen ernaartoe te brengen, draag je deels een morele verantwoordelijkheid.”

'Hamas kreeg met het hoge dodentol precies wat ze wilden', citeerde je iemand. Maakte Israël geen strategische fout? Ze gaven Hamas een excuus om terug te slaan.

“Wellicht wel, want Hamas is geslaagd in zijn doelstelling. Je had de 70ste verjaardag van Israël, de verhuizing van de VS-ambassade naar Jeruzalem en Nakba, de herdenking van de Palestijnse exodus. Die herdenking is grondig verstoord en in de internationale media komt Israël als grote agressor naar voren. Mensen in Gaza hebben me gezegd dat Hamas heeft bereikt wat het wilde, ook al heeft dat tientallen levens gekost. Dat is inderdaad heel cynisch.”

Op sociale media was er even kritiek toen je aan Israëlische kant stond tijdens de bloedigste schietpartij maandag. Waarom was VRT niet ter plaatse, wat VTM wel lukte?

“Natuurlijk is het balen als je daar op dat moment niet bent. Maar voor alle duidelijkheid: ik stond op de dag van de schietpartij aan de grens, maar ze was helaas gesloten. Vanzelfsprekend brachten we ook daar verslag uit, vanop de heuvel vanwaar je alles kon zien. Achteraf is dat een troef gebleken omdat we uiteindelijk een sterk verhaal konden brengen met stemmen van beide kanten van het veiligheidshek. Toen ik de ochtend nadien wel in Gaza was en een stand-up deed, konden we dat meteen paren aan mijn collega Bert Devroey aan de Israëlische kant. We konden de kijker en luisteraar tonen dat we aan beide kanten werken.”

Je werkt nog met een technicus. Met veel apparatuur loop je in de kijker. Is dat in conflictgebied niet gevaarlijker dan ooit, want beroepsjournalisten worden steeds meer doelwitten?

“Daarom proberen we zo onopvallend mogelijk te werken. Je moet vooral flexibel en beweeglijk blijven. Blijf nooit uren op dezelfde plek, want dan word je een doelwit. We zorgen ook altijd dat we een plan B hebben. Mijn technicus Kris was ook bij mij in Homs. Daar werd op een dag iedereen rechts van hem gedood en verwond en was hij de first man standing. Sindsdien zorg ik altijd dat ik aan zijn goede kant sta (lacht).”

Door conflictverslaggeving kreeg je steeds meer te maken met de Belgische defensie, die in de storm rond de F16-saga zit. De minister noemt de kwestie afgerond, maar jij hebt nog veel vragen?

“Jazeker. Ik heb, toen de minister is aangetreden, al gezegd: 'Dit is een aankoopdossier dat wellicht nog niet rijp is. Daar is nog geen breed draagvlak voor.' Ik was in 2014 de eerste die meldde dat in het informatieverzoek aan de vliegtuigbouwers al een voorkeur zat voor de F-35. En ik heb dat niet zelf gezegd hé, maar op gezag van defensiebronnen die me daarop wezen.

“Het is een heel complex dossier. Voor elke piste bestaan er argumenten. Kun je een aankoop nog enkele jaren uitstellen? Wellicht. Hebben we ons best gedaan om dat te onderzoeken? Neen. Hebben we ons best gedaan om die mogelijkheid een beetje weg te stoppen? Zeker. Je merkt bij de luchtmacht dat er nogal veel in één richting wordt gedacht.”

Deze vragen had het parlement enkele jaren geleden toch al moeten stellen?

“Absoluut. Dat is ook het pijnlijke. Tijdens de hoorzittingen zag je discussies die we drie jaar geleden hadden moeten houden. Dat was ook mijn grote kritiek. De minister (Steven Vandeput, MR) is in één van de hoorzittingen publiekelijk heel hard tegen mij uitgevaren, omdat ik wist dat er een studie bestond die aantoonde dat het heel moeilijk was om de levensduur van de F-16's te verlengen. Twee jaar geleden had ik bij de minister nochtans aangedrongen om die studie vrij te geven. ‘Declassificeer ze’, zei ik hem. Toen was dat onmogelijk, maar in de hoorzitting kon dat plots wel in minder dan vierentwintig uur. Dat was toch beter twee jaar geleden gebeurd?”

Maakte defensieminister Vandeput (N-VA)een politieke inschattingsfout?

“Ik denk dat minister Vandeput het gevechtsvliegtuigdossier zeer onhandig heeft aangepakt. De minister heeft het vooral heel juridisch willen opvolgen. Hij had het wellicht veel sterker politiek in de hand kunnen nemen. Dit is een welles- nietesspel geworden waarbij iedereen heeft verloren, de regering, oppositie en de luchtmacht, van wie het beeld blijft hangen dat hun boys de aankoop in een richting wilden sturen. Of dat klopt of niet, hun geloofwaardigheid heeft een enorme knauw gekregen.

"Je blijft met een miljardenuitgave zitten waarover men zich altijd zal afvragen: 'Was dit wel de juiste aankoop, de aankoop die we nu nodig hadden?' Als de regering zichzelf tijd kon kopen, al was het maar een jaar of twee, dan zou ze dat best doen. Niet alleen omwille van de perceptie, maar ook omdat er een aantal vragen blijven over de betaalbaarheid van de topfavoriet, de F-35.

“Aan de andere kant: België is al jaren aan het onderinvesteren in defensie, ook door deze regering. We beloven de NAVO het tegendeel, maar houden niet ons woord. Op de NAVO-top volgende maand zal president Trump ongetwijfeld man en paard noemen. Premier Michel zal blij mogen zijn als het woord Belgium niet in een negatieve context in de slotverklaring zit.”

Toont dit verhaal aan dat er nood is aan een degelijk klokkenluidersstatuut voor militairen?

“Wellicht wel. Dit verhaal toont vooral aan dat er binnen de defensietop een schrijnend gebrek is aan kritisch denken en transparantie. Defensie kan best wat leren uit de privé. De kritische feedbackcultuur ontbreekt volledig. Wel merk je bij de jongere topofficieren stilaan een mentaliteitswijziging. Al wordt hun talent nog te dikwijls gefnuikt. Ze zijn heel kritisch voor de eigen top, maar hoe hoger in rang, hoe angstiger men wordt.”

Hoe verklaar je die egelhouding?

“Defensie is jarenlang stiefmoederlijk behandeld door de politiek. De generaals kunnen lang praten over de waslijst aan gebroken beloftes.”

Moeten politiek, media en publiek meer aandringen op transparantie bij defensie?

“Absoluut. Door vaak in de ring of fire rond Europa te vertoeven, ben ik me beginnen afvragen waar we mee bezig zijn. We liggen te weinig wakker van alle veiligheidsrisico’s rondom Europa. Er is geen enkele professor of leerstoel in ons land die daar voltijds onafhankelijk mee bezig is. Terwijl het een vakgebied is waar de komende jaren 15 miljard euro naar vloeit. Defensie gaat over economie en stabiliteit. Denk aan het belang van onze havens voor im- en export, rederijen en baggerbedrijven,…

"Toch kwam er ooit een vicepremier me vragen of investeren in mijnenvegers nut heeft. Ik moet dan uitleggen dat je je het volgende moet voorstellen: dat op een blauwe maandag twee filmpjes op het net verschijnen waarin jonge geradicaliseerden vaten met explosieven vlak bij de Antwerpse haven in de Schelde gooien en tegelijk in de Maasvlakte bij Rotterdam dumpen. Stel dat we die capaciteit uitbesteden aan de Nederlanders, zoals de vicepremier suggereerde. Wat denk je dat Den Haag antwoordt als we om hulp vragen? Mijnenvegen is een strategische capaciteit die we nooit uit handen mogen geven. Mensen beseffen vaak niet dat een onbevaarbare zeeroute een economische ramp kan worden. Dan gaat defensie plots over uw en mijn pensioen.”

Tot slot, voelde je je als journalist de voorbije weken het meest in je element in de Wetstraat of in Gaza?

“(denkt) Dat is een moeilijke... Gaza, toch. Maar defensie blijft mijn hobby als het rustiger is in het buitenland. Ik vind het moeilijk om te kiezen.”