Rancher, weirdo en topkunstenaar Bruce Nauman nu ook in Antwerpen
Maakt u filmpjes van uw balzak of een stuiterende pingpongbal? Heeft u iets met neon of kamers van beton? Allround kunstenaar Bruce Nauman bouwde er een internationale carrière mee uit. Een retrospectieve in Basel eert de man die quasi kunst ìs, terwijl het Middelheimmuseum zopas ook uitpakte met een nieuwe aanwinst van de man.
U kent Bruce Nauman misschien van de spiraalvormige neontekst die sinds jaar en dag aan de ingang van het Kröller-Müller Museum hangt en die eigenlijk niemand helemáál begrijpt. Vanaf 1 juni kunt u ook het zeldzame, grootschalige buitensculptuurDiamond Shaped Room with Yellow Light in het Antwerpse Middelheimmuseum gaan bezichtigen. Het museum kon het onlangs verwerven en stelt het open voor publiek tijdens de nieuwe tentoonstelling Experience Traps. Als u weet dat Nauman in zowat alle belangrijke hedendaagse kunstmusea aanwezig is, kan zo een aanwinst niet onderschat worden. Het maakt een heuse Bruce Nauman-retrospectief ook echt een must, zelfs al moet u daarvoor naar Basel.
Rancher en aartsvader
De tentoonselling Bruce Nauman: Disappearing Acts in het Schaulager is de eerste retrospectieve in een kwarteeuw tijd. Nauman (76) is zijn leven lang een pionier in de videokunst, performancekunst, sculptuur, kunst-met-tekst, het gebruik van neon-, installatiekunst, kortom: vrijwel alles behalve de schilderkunst. De man heeft zo veel baanbrekend werk gemaakt dat kunstenaars die zich in deze disciplines begeven, hem onherroepelijk als aartsvader tegenkomen.
De kunstenaar woont al decennia op een ranch in New Mexico, fokt paarden, reist liever niet en laat zelden iets los. De laatste keer dat zijn hele oeuvre werd belicht, was in de jaren negentig. In 2009 vertegenwoordigde hij de Verenigde Staten op de Biënnale van Venetië, daarna werd het stil. Kort geleden liet hij wel weer van zich horen met een flater en een topwerk. Nu komt daar nog een sculptuur in het Anwerpse Middelheimmuseum bij.
Eine Bruce Nauman-Retrospektive
First things first. De tentoonstelling in Basel omspant Naumans hele leven en beslaat meer dan 170 werken, wat goed is voor twee enorme verdiepingen in het Schaulager. Met sleutelwerken, zelden getoonde tekeningen, kleine intieme hoekjes, zaalvullende installaties en een gloednieuwe 3D-film in hoge resolutie zal de expositie later doorreizen naar het MoMA in New York.
De expositie is chronologisch met een huppel: je loopt Naumans ontwikkeling door, maar schiet regelmatig even voor- of achteruit in de tijd. Bijna de helft van het oeuvre komt uit de jaren 1966, 1967 of 1968: toen legde hij de basis. Nauman was dan nog maar net afgestudeerd, 25 jaar oud. Hij gaf één avond per week les, had verder weinig omhanden en nauwelijks geld voor materiaal. In Europa was mei ’68 in aantocht, in Californië de Summer of Love.
Het idee ís het kunstwerk
Terwijl buiten de hippies trippend op het gras naar beat poet Allen Ginsberg lagen te luisteren en hun oproepkaarten voor militaire dienst verbrandden, zonderde de jonge kunstenaar zich af in zijn atelier. Daar begon hij bij nul. "Ik werkte heel weinig en wist niet wat ik met al die tijd aan moest. Daar begon ik afdrukken te maken van mijn eigen lichaam, te werken met mijn eigen naam, dat soort dingen…ik was genoodzaakt om mijzelf te onderzoeken, en wat ik daar deed," zei Nauman in 1970 in een interview.
En wat deed hij toen, zich vervelend in zijn atelier? Hij schoof eens een maand lang een berg meel heen en weer op zijn vloer en fotografeerde elke dag een andere ‘flour arrangement’. Hij zette ingewikkelde passen op lijnen op de vloer. Hij nam allerlei poses aan tussen de vloer en de muur en hield dat vol zolang de geleende videocamera liep – de eerste draagbare Sony Portapak uit 1967.
Het was conceptuele kunst op zijn vroegst en best: het idee ís het kunstwerk. Zo ook zijn experiment met ‘negatieve ruimte’ - iets waarop de Britse beeldhouwster Rachel Whiteread later een hele carrière zou bouwen - toen hij de ruimte onder zijn keukenstoel in beton afgoot. Zelfs zijn eigen naam kwam hem van pas. Dat bewijst een van de huidige pronkstukken van het Stedelijk Museum in Amsterdam waarvoor Nauman - 'as though it were written on the surface of the moon’ - zijn naam uitrok in neon tot een meterslange "bbbbbbrrrrrruuuuuucccccceeeeee".
Bouncing Two Balls
Nog meer nostalgie in Bazel met de oude 16mm-filmpjes waarin Bruce Nauman gedurende 10 minuten twee pingpongballen tussen de vloer en het plafond van zijn atelier laat kaatsen en er de titel Bouncing Two Balls Between the Floor and Ceiling with Changing Rythms aan gaf. Het stamt uit een tijd waarin hij video en film afwisselde; de lengte van de filmspoel of videocassette bepaalde toen de lengte van zijn acties. Nauman springt in zijn filmpjes heen en weer en voert de zelfbedachte onzin-opdracht - de ballen moeten steeds zowel de vloer als het plafond raken - met uiterste concentratie uit. De balletjes springen voortdurend weg en doen hem dansen als een vlo.
En dat is – ja, aantrekkelijk. Toegegeven: de jonge, graatmagere Bruce Nauman had dat stoïcijnse van James Dean en het sluike lefgozerhaar van Johan Cruijff, dat helpt ook. Maar het aantrekkelijkst is de overtuiging waarmee hij het doet. Hier is iemand uit alle macht bezig iets te maken uit (bijna) niets. En het lukt hem.
Knijp eens in uw oogbal
Al even uitgepuurd staat de nagelnieuwe Diamond Shaped Room with Yellow Light in het Middelheimmuseum. De naam laat alleszins weinig aan de verbeelding over en suggereert dat de kijker er met eerder kille bouwmaterialen geconfronteerd wordt. Een hoekig vertrek van naakt beton in een geel licht is niet bepaald warm te noemen. "Het felgele licht kan je even verblinden als je binnenkomt. Kleur en vorm werken verwarrend. Je wil niet heel lang in deze ruimte blijven", aldus de kunstenaar zelf.
Nauman is er de man niet naar om zijn toeschouwers probleemloos gerust te stellen. Dat is niet alleen sinds de jaren tachtig zo, toen de diamantsculptuur ontwikkeld werd. Zoals het Schaulager toont, ging Naumans vroege 'zelfonderzoek' altijd al met een zekere Unheimlichkeit gepaard: alles is voor hem bruikbaar en onuitputtelijk terwijl er vaak een vreemde dreiging van uitgaat.
Nauman maakte afdrukken van zijn knieën, een bouwpakket-ontwerptekening van zijn handen en afgietsels van zijn hoofd. Hij maakte zelfs een video van zijn op en neer dansende balzak. Hij hing afgietsels van lichaamsdelen op in mobiles. Of legde op camera vast hoe hij in zijn eigen oog, oor en neus knijpt, kneedt en port alsof het levenloos beeldhouwersmateriaal is. Boeiend tot je weg moet kijken van plaatsvervangende pijn. Spookachtig als in de Addams Family is een beeld van zijn eigen handen waarbij alle vingers zijn vervangen door een afgietsel van zijn duim.
Play and die
Naumans werk maakt echter ook gebruik van de kracht van taal en de kracht van de stem, vaak gecombineerd. Zo maakte Nauman met Get out of My Head Get out of this Room (1968) al vroeg een wit kamertje, verlicht door één kale lamp, waar uit kleine speakers zijn stem klinkt die een uur lang de titel fluistert, gromt, inhaleert, raspt. Verdwijn uit mijn hoofd, verdwijn uit deze kamer. Blijf er in Bazel even in staan en de kamer wórdt de binnenkant van het hoofd van de kunstenaar, waar je je als luisteraar in opgesloten en vervolgens uitgejaagd voelt. Twee zinnen, maximaal effect.
Later maakte Nauman veel neon-werken met tekst. Een van de bekendste, die naargelang je stemming verschilt in effect, is 100 Live and Die (1984). In dit grote werk aan de wand lichten honderd zinnetjes beurtelings op: "hear and live", "tell and die’, 'eat and live’, 'play and die’, et cetera. Weer zijn het eenvoudige instructies, zoals alles bij Nauman aan de basis simpel is, die de ruimte van een heel leven oproepen. Al die mechanische handelingen flikkeren vrolijk, al zijn ze ingeklemd tussen leven en dood.
Oude man met weinig haar en een buikje
Misschien wel Naumans belangrijkste inzicht uit zijn begintijd is dat een goed idee nooit uitgeput is en ook niet mag mislukken. In 2015 en 2016 maakte Nauman een remake van één van zijn vroegste video’s Walk with contrapposto (1968) waarin hij door een smalle gang heen en weer loopt, steeds ver door zijn heup zakkend als in de pose van een klassiek beeld. De nieuwe versie is niet om aan te zien. Te gezocht, te ingewikkeld, hij knipt het beeld op in steeds kleinere delen, en in positief en negatief, metersbreed en –hoog geprojecteerd ook nog eens.
Maar dan maakte hij in 2017 kennis met de 4K-3D camera. Hij zette hem neer en liep er naar toe en vandaan. Deze keer lukte het wél, door een eenvoudig effect: in de bovenste helft van het beeld zoomt de camera in, in de onderste helft uit, en dan weer terug. Daardoor is er steeds één piepklein moment waarop heel het atelier in 3D geloofwaardig voor je staat, en dan weer uit elkaar valt. En ineens is die nieuwsgierigheid, oorspronkelijkheid en dat stugge doorzoeken naar iets wat niemand ziet daar in die oude man met weinig haar en een buikje.
De voltooiing van de Antwerpse Diamond Shaped Room with Yellow Light is in die zin de nieuwste ontwikkeling binnen Naumans constante cyclus om zichzelf te blijven heruitvinden aan de hand van eigen materiaal. Zo was de oorspronkelijke Diamond bedoeld als een installatie in de openbare ruimte. Wat het van 1986 tot 1990 ook echt was in down town Frankfurt. Nu staat het in de groene omgeving van het Middelheimmuseum en valt het er in elk geval meer op dan dat het tussen de stadsgebouwen. Of deze "update" net zo glukt is als de 2017-versie van Walk with contrapposto gaat u vooral best zelf gaan beslissen.
Experience Traps in het Middelheimmuseum kadert binnen het stadsfestival Antwerpen Barok 2018: Rubens inspireert en opent op 1/6. Bruce Nauman: Disappearing Acts loopt nog tot 26/8 in het Schaulager in Basel.
Lees ook
Geselecteerd door de redactie
