Schrijver V.S. Naipaul: briljant, maar ook wreed en zelfzuchtig
De afgelopen vrijdag op 85-jarige leeftijd overleden schrijver V.S. Naipaul was een van de meest bewonderde en meest gehate figuren in de na-oorlogse Engelstalige literatuur. Voor beide aspecten van zijn reputatie heeft hij zijn hele loopbaan lang zijn uiterste best gedaan.
Hij schreef briljant, maar dikwijls met verwoestend venijn, over de postkoloniale werkelijkheid in de Cariben, India en Afrika, over de islam, over vrouwelijke auteurs, maar ook over zijn mannelijke collega Salman Rushdie. Toen de laatste in 1989 een fatwa over zich kreeg uitgesproken wegens zijn boek The Satanic Verses, noemde Naipaul dat lachend "een radicale vorm van literaire kritiek".
In ruim dertig boeken – romans, verhalenbundels, reisverslagen, historische studies en mengvormen van deze genres – gaf Naipaul telkens uiting aan een thematiek die nauw samenhing met zijn biografische achtergronden en de vormende ervaringen in zijn jeugd.
Ontwortelde persoonlijkheid
Geboren en opgegroeid op Trinidad, intellectueel gevormd in Groot-Brittannië en etnisch een Indiër, is Naipaul zich altijd als een ontwortelde persoonlijkheid blijven beschouwen. Hij was een direct product van het kolonialisme en bleef zijn hele leven gefascineerd door koloniale en postkoloniale gemeenschappen, zijn eigen geboorte-eiland voorop.
Vidiadhar Surajprasad (‘Vidia’) Naipaul wordt in 1932 geboren op Trinidad als kleinzoon van uit India geëmigreerde contractarbeiders, daarmee deel uitmakend van een etnische minderheidsgroep. Leergierig en begaafd als hij is, vormt het Caribische eiland voor hem een verstikkend milieu, dat hij met graagte achter zich laat als hij een studiebeurs krijgt die hem in 1950 in staat stelt aan Oxford te studeren.
Depressie
Het leven in Groot-Brittannië valt hem zwaar. Naipaul is er eenzaam, wordt depressief en onderneemt een zelfmoordpoging, die mislukt omdat hij heeft verzuimd een penning in de gasmeter te doen. Na zijn studie gaat hij werken voor het radioprogramma Caribbean Voices van de BBC World Service. Hij begint zijn eerste verhalen te schrijven, maar debuteert op advies van zijn uitgever met een roman: The Mystic Masseur (1957).
In zijn eerste vier boeken, alle gesitueerd op Trinidad, portretteert Naipaul zijn geboorteland op indringende maar dikwijls humoristische wijze en legt hij pijnlijk duidelijk de tekortkomingen bloot die hij signaleert. Of het nu gaat om de carrière van een eenvoudige hindoepriester die het schopt tot parlementslid en zich vervolgens ontwikkelt tot een super-koloniaal, of om een analyse van de verkiezingen op Trinidad met alle gekonkel en platte machtswellust van dien: telkens onderstreept Naipaul de chaos, de domheid, het opportunisme en de zinloosheid die het leven in postkoloniaal Trinidad kenmerken.
In zijn vierde, veelgeprezen boek, A House for Mister Biswas (1961), openbaart zich de ware grootheid van de literator V.S. Naipaul. De hoofdpersoon van deze panoramische roman is gebaseerd op zijn vader. Meneer Biswas’ levensverhaal is het verslag van een strijd tegen inkapseling en passiviteit, waarin het bezit van een eigen huis het symbool van een onafhankelijk bestaan wordt. Uiteindelijk zal Biswas in zijn streven slagen, maar van een echte overwinning is aan het slot van het boek geen sprake. Het huis blijkt veel te duur en is bovendien verrot. Biswas zelf sterft kort na aankoop.
Reisverhaal
Na deze doorbraakroman wordt Naipauls oriëntatie internationaler. Hij gaat het analyserende reisverhaal bedrijven, een genre dat hem als thuisloze op het lijf is geschreven. Net als in zijn romans richt hij zich daarbij vooral op de Derde Wereld. In The Middle Passage (1962) hekelt hij opnieuw, maar nu in de vorm van een reisverslag, het normloze, indolente, verdeelde, van elk werkelijk zelfrespect gespeende West-Indië.
Vanaf dit boek lijkt er voor de relativerende humor en lichtvoetigheid van zijn vroege romans steeds minder plaats in Naipauls werk. De schrijver reist af naar zijn ‘tweede land van herkomst’ India en produceert met An Area of Darkness (1964) en India: A Wounded Civilisation (1977) een tweetal scherpe veroordelingen. Romans als The Mimic Men (1967), het met de Booker Prize bekroonde In a Free State (1971) en A Bend in the River (1979) geven opnieuw uiting aan Naipauls cynisme jegens de machtswellust, het geweld, het opportunisme en de hypocrisie die hij aantreft.
Rel in Nederland
Als hij in 1982 naar Nederland komt om over zijn reisverslag over de islamitische wereld, Among the Believers, te spreken, ontstaat er een klassieke Naipaul-rel. De goed voorbereide interviewer John Jansen van Galen moet tot zijn afschuw toezien hoe weinig tactvolle en niet door lectuur van Naipauls werk geschraagde vragen vanuit het publiek de schrijver in toorn doen ontvlammen, waarop deze uit het gesprek wegloopt en een taxi naar Schiphol neemt.
Na jarenlang voor de prijs te zijn getipt, wordt Naipaul – sinds 1989 Sir Vidia – in 2001 bekroond met de Nobelprijs voor Literatuur. Zijn belangrijkste werken heeft hij dan allang geschreven. In de laatste fase van zijn leven baart hij vooral opzien via biografische gegevens die over hem naar buiten komen.
In 1998 heeft zijn oude vriend Paul Theroux in Sir Vidia’s Shadow (1998) al een venijnig inkijkje gegeven in de wijze waarop Naipaul ook zijn naasten kan bejegenen. Tien jaar later biedt Patrick French’ biografie The World Is What It Is een bij vlagen ontluisterend beeld van een briljante maar wrede en zelfzuchtige persoonlijkheid, die zijn vrienden manipuleert en zijn inmiddels overleden echtgenote bedroog met minnaressen en prostituees.
"Ze leed eronder. Je zou kunnen zeggen dat ik haar heb vermoord. Zo voelt het een beetje", aldus Naipaul in de biografie die met zijn instemming tot stand komt. Kennelijk is hij de lichtgeraaktheid dan inmiddels voorbij.
Zijn eeuwige tegenpool Salman Rushdie laat zondag op Twitter een ander geluid horen: "We zijn het ons hele leven oneens geweest, over politiek, over literatuur, en ik voel me bedroefd alsof ik een geliefde oudere broer heb verloren. RIP Vidia."