Waarom steeds meer ouders hun kinderen niet laten inenten tegen de mazelen

Een van de verklaringen waarom steeds meer ouders hun kinderen niet meer laten vaccineren, is dat vijftien jaar geleden een pseudowetenschappelijke studie een relatie legde tussen vaccinaties en autisme. Ondanks vele wetenschappelijke ontkrachtingen heeft dit fake news avant la lettre nog steeds een negatieve impact op Europese vaccinatiecampagnes. Ook kritische berichtgeving over de belangen van de farma-industrie en wetenschapsfraude wakkerden het wantrouwen aan.

De Langhe: “Bij fake news lijkt het er steeds meer op dat foutieve informatie via sociale media aan geloofwaardigheid wint en bovendien moeilijk te stoppen is. Maar ik bekijk dit liever op de omgekeerde manier: blijkbaar heeft objectieve informatie aan geloofwaardigheid ingeboet en dan kom je bij een ongemakkelijke vraag: hoe komt het dat overheidscommunicatie en ook wetenschappelijke kennis minder vertrouwen geniet dan dertig jaar geleden?”

Het vaccinatieprobleem is volgens u een symptoom van een veel diepere geloofwaardigheidscrisis?

Rogier De Langhe: “Dit gaat inderdaad over een fundamenteler probleem: het verlies aan vertrouwen in de instellingen. Het valt op dat veel bullshitverhalen een vruchtbare bodem vinden en veel mensen die geloven.”

In het geval van de vaccinaties blijft dat verwonderlijk. Het gaat toch om de gezondheid van kinderen. Je zou verwachten dat ouders al het mogelijke doen om zich hierover degelijk te informeren.

“We leven in een periode waar veel mensen alles wat met het establishment te maken heeft diep wantrouwen. Ook de wetenschappelijke wereld maakt deel uit van die elite. Dat algemeen gevoel van malaise maakt dat objectieve, wetenschappelijke informatie in vraag wordt gesteld: ‘Welke politieke of commerciële agenda zit er achter een vaccinatiecampagne?’, ‘Wie zegt dat die medische informatie correct is?’, ‘Wat is de autoriteit van een minister van Volksgezondheid?’, ‘Hoe eerlijk is die professor geneeskunde die we op het journaal zien?’ Dit soort vragen hoor je steeds meer.”

Wat zijn de oorzaken van die geloofwaardigheidscrisis?

“De politieke en maatschappelijke structuren die we in de loop van de jaren hebben opgebouwd, lijken niet meer in staat om de werkelijkheid te capteren en te ordenen. Het internet en de digitalisering zijn aan de haal gegaan met de controlemacht van natiestaten. Neem de klimaatverandering of de eindigheid van onze grondstoffen: twee cruciale zaken die veel onbehagen scheppen maar waarop de overheid geen geruststellend antwoord kan geven. We zien politieke leiders die van de ene klimaatconferentie naar de andere vliegen, maar we horen steeds weer dat het klimaatprobleem veel te traag wordt aangepakt. Hierdoor komen velen tot de conclusie dat ‘die types niet te vertrouwen zijn’.”

Even terug naar ons uitgangspunt: de vaccinatie. Een eenvoudige zoektocht op Google brengt ons op de websites van de Vlaamse overheid en Kind&Gezin, die helder informeren over mazelen en vaccinaties. Dat is toch geruststellend, de overheid gaat in de tegenaanval. Wie twijfelt, kan eenvoudig aan accurate informatie geraken?

“Je kunt een poging wagen om dit soort problemen op korte termijn op te lossen en dan is het natuurlijk een goede zaak dat een overheid er alles aan doet om fake news tegen te spreken. Maar dat neemt niet weg dat we met een bredere systeemcrisis zitten die ook bij vaccinatiecampagnes voor blijvende problemen zal zorgen.

“De geloofwaardigheidscrisis is een feit en veel beleidsmakers proberen op alle mogelijke manieren om opnieuw controle te krijgen op de situatie. Maar voorlopig zijn het vooral de populisten die succes hebben met de slogan ‘Take back control’. De brexiteers en Donald Trump exploiteren dat sentiment tot in het extreme. Het is jammer dat die nood om opnieuw greep te krijgen op de realiteit voorlopig gegijzeld wordt door politieke opportunisten.”

Waarop wachten klassieke politici om het ‘Take back control’-idee naar zich toe te trekken?

“Het is gemakkelijk om dat te beloven, maar veel moeilijker om het in de praktijk te brengen. Uiteindelijk moet je er als politicus in slagen om een geloofwaardig verhaal te brengen over drie vragen: waar komen we vandaan, wie zijn we en waar gaan we naartoe? Trump en de brexiteers hebben die laatste vraag opgelost door te zeggen: we moeten terug naar de oude structuren, terug naar een roemrijk verleden. Aan de andere kant van het spectrum heb je de vooruitgangsoptimisten, die beweren dat we met nieuwe technologie alles gaan oplossen. Beide vormen van toekomstdenken zijn problematisch, maar nog erger is dat tussen die twee extreme visies en enorme leemte gaapt die voorlopig niet wordt ingevuld.”

Hoe zou u die leemte invullen?

“Waarover ik zelf heel hoopvol ben, zijn allerlei transitie-initiatieven die voorlopig kleinschalig zijn maar die toch wel de proeftuinen van de toekomst zijn. Het kan best zijn dat veel beleidsmensen die projecten als naïef weglachen, maar dat is dan een vergissing. Als je al die burgerinitiatieven ziet rond luchtkwaliteit, klimaat, veiligheid, huisvesting en migranten, dan kun je niet anders dan concluderen dat daar iets nieuws aan het groeien is. In ieder geval zijn ook die transitie-initiatieven een aanwijzing dat de klassieke structuren de problemen van de 21ste eeuw niet kunnen oplossen en aan het wegsmelten zijn. Burgers voelen de noodsituatie aan en gaan zelf op zoek naar oplossingen.”

In een recent Channel 4-interview zegt bestsellerauteur Yuval Noah Harari net het tegenovergestelde. De politieke instellingen zijn niet perfect maar de huidige wereld is veel beter dan die in een nog niet zover verleden: ook inzake vaccinaties en gezondheid. Het zou waanzin zijn om onze politieke systemen met de grond gelijk te maken, zegt hij.

“Harari is duidelijk geen transitiedenker. Hij zegt dat de huidige geloofwaardigheidscrisis slechts een cosmetische fout is, een accident de parcours. Alles hangt af van het perspectief dat je hanteert. Als Harari zegt dat we het inzake gezondheid, welvaart en veiligheid nog nooit zo goed hebben gehad, dan heeft hij een punt. Maar als je focust op duurzaamheid, moet je de vraag stellen: hoelang houden we dit nog vol? We zitten op de grenzen van onze groei en inzake klimaatverandering en grondstoffen moeten we een snelle ommekeer maken.

“Het is ook geen toeval dat vooral jonge mensen met die transitiesystemen bezig zijn: ze mogen/moeten nog vijftig jaar op deze planeet leven en hun kinderen nog veel langer. Zo’n tegenstelling tussen evolutiedenkers als Harari en transitiedenkers is typisch voor een revolutionaire periode als deze. Hoe deze crisis zal uitdraaien, weet niemand. De kans bestaat dat er na een tijdje een leider opstaat die vooralsnog voor een politieke doorbraak en een oplossing kan zorgen. Zo iemand als Franklin Roosevelt die op een economisch dieptepunt met de New Deal kwam. Maar voor hetzelfde geld blijft de geloofscrisis aanslepen en komen we opnieuw in een chaotische Weimar-situatie terecht.”