Braziliaanse verkiezingen overspoeld met nepnieuws, verliest Facebook stilaan de controle?

Op het hoofdkantoor van Facebook zijn dit weekend alle ogen gericht op Brazilië. En dat mag je gerust letterlijk nemen. In een heuse ‘war room’ volgt de technologiereus de Braziliaanse presidentsverkiezingen op de voet. Een twintigtal medewerkers vormen de laatste verdedigingslinie tegen een mogelijke vloedgolf van nepnieuws. Op de achtergrond staan televisieschermen afgesteld op de belangrijkste nieuwszenders.

De ‘war room’ moet aan de buitenwereld tonen dat Facebook de strijd tegen nepnieuws en desinformatie serieus neemt. En dat is nodig. Want sinds de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 zit Facebook in het defensief. Er was het schandaal rond Cambridge Analytica en verhalen over politieke advertenties betaald met Russisch geld. En dus moest Mark Zuckerberg zijn bedrijf verdedigen tijdens hoorzitting in Washington D.C. en Brussel.

In die hoorzittingen kwam er een ‘mea culpa’ van Facebook. En de belofte om het beter te doen. De Amerikaanse technologiereus zou meer investeren in veiligheid, sneller ingrijpen om valse accounts te verwijderen en politieke advertenties transparanter maken.

De Braziliaanse verkiezingen vormen nu de eerste echte test voor het bedrijf. Daarna volgen de Amerikaanse tussentijdse verkiezingen. Net als in Amerika staan in Brazilië twee kandidaten lijnrecht tegenover elkaar: de socialistische Haddad en de extreemrechtse Bolsonaro. Een ideaal scenario voor een gepolariseerde verkiezingsstrijd die ook op sociale media in alle hevigheid wordt uitgevochten.

En dus zet Facebook alles op alles. Begin deze week werden nog 68 pagina’s en 43 accounts verwijderd die “sensationele politieke boodschappen” gebruikten om mensen naar allerlei websites te lokken en op die manier geld te verdienen aan advertenties. Ook een foutief bericht over een nieuwe datum voor de verkiezingen werd verwijderd.

Maar Facebook is veel meer dan alleen het gelijknamige sociale netwerk. Het bedrijf is ook eigenaar van Instagram en WhatsApp. En vooral bij WhatsApp, een volledig afgesloten en versleutelde berichtendienst, kan Facebook nauwelijks ingrijpen. De technologiereus heeft geen idee welke berichten er via het platform worden gedeeld. En net die omstandigheden worden in Brazilië gebruikt om mensen te bestoken met nepnieuws en desinformatie.

Voor veel Brazilianen is WhatsApp het belangrijkste communicatiemiddel. Bij de meeste telefoonoperatoren is het datagebruik voor de applicatie gratis en dus is de dienst razend populair, ook om nieuws te lezen. Volgens WhatsApp zijn er meer dan 120 miljoen Braziliaanse gebruikers. Ongeveer 40% van de kiezers zou zich informeren over de verkiezingen via allerlei chatgroepen.

Alleen blijkt dat nieuws vooral foutief of misleidend te zijn. Uit onderzoek blijkt dat amper 8% van de meest gedeelde foto’s in die politieke chatgroepen volledig correct zijn. De andere beelden zijn vervalst, worden in een foutieve context geplaatst of zijn op z’n minst uiterst misleidend.

Van bewerkte foto’s die politici naast criminelen afbeelden tot vervalste geluidsfragmenten van een woedende Bolsonaro in het ziekenhuis, alles doet de ronde. De linkse partij van Haddad zou homoseksualiteit promoten in kindercrèches en het noodlijdende Venezuela als voorbeeld zien.

Volgens de Braziliaanse krant Folha de S. Paulo is een deel van het nepnieuws op WhatsApp betaald door bedrijven en zakenlui die Bolsonaro aan een overwinning willen helpen. Daarbij worden vaak duizenden mensen in één keer bestookt met bepaalde berichten.

Hoe dat precies in z'n werk gaat, kon BBC News Brasil deze week blootleggen. Uit anonieme gesprekken met activisten en marketeers blijkt dat het kinderspel is om in bulk berichten rond te sturen via WhatsApp. De techniek is in elk geval niet nieuw, in het verleden zijn er ook al advertenties voor cosmetica op die manier rondgestuurd in Brazilië.

Alles begint met het verzamelen van telefoonnummers, dat kan door gegevens te gebruiken die kiezers zelf hebben ingevuld tijdens de campagne. Een andere manier is door te betalen om toegang te krijgen tot bepaalde databanken.

Een derde mogelijkheid is het verzamelen van telefoonnummers die ergens op Facebook circuleren. Daarvoor bestaan speciale stukjes software. In enkele minuten tijd kunnen die zo'n 1.000 telefoonnummers verzamelen, vaak opgedeeld volgens woonplaats, geslacht en interesses. Die nummers worden dan toegevoegd aan verschillende chatgroepen en bestookt met politieke boodschappen. Voor 1 miljoen berichten betaal je in de staat São Paulo ongeveer 7.000 euro.

Eén markeeter bevestigt die praktijk aan de BBC. "We hebben verkiezingsgroepen opgestart en heel veel mensen uitgenodigd via een stukje software. Ongeveer de helft van de mensen verliet de chatgroep, de rest bleef. Een drietal medewerkers begon daarna met het plaatsen van berichten die onze kandidaat ondersteunden", aldus een medewerker van Agency Genius Publicidade.

Facebook, het moederbedrijf boven WhatsApp, zegt dat dit soort praktijken illegaal zijn en dat het accounts die spamberichten verspreiden systematisch verwijdert. Volgens het bedrijf zijn er al honderduizenden gebruikers geblokkeerd.

Al is dat waarschijnlijk niet voldoende om nepnieuws volledig te bannen. En ook bij de Braziliaanse kiescommissie zien ze niet meteen een oplossing voor het probleem: "Wie een mirakel kent in de strijd tegen nepnieuws, alstublieft, zeg het ons", klonk het deze week wanhopig op een persconferentie.

Bekijk hier de Terzake-reportage over nepnieuws in Brazilië: