De spijtoptant: een beloning voor verraders?
Na spelersmakelaar Dejan Veljkovic wordt de vermoedelijke spilfiguur in het Europese corruptieschandaal Pier Antonio Panzeri de tweede spijtoptant in België. Hoe zit de wetgeving rond spijtoptanten ineen en waarom werkt justitie samen met criminelen? Moet verraad beloond worden of mag inside-informatie een prijs hebben?
Het gegeven is van alle tijden: de politie doet een beroep op tipgevers, informanten, maar ook op burgerinfiltranten en spijtoptanten. In de zomer van 2018 is er voor die laatste twee een wettelijke regeling gekomen.
Het achterliggend idee in alle varianten is duidelijk: de informatie halen waar ze zit. Het lijkt de evidentie zelve. Hoewel?
Informatie halen waar ze zit
De bekende criminoloog Cesare Beccaria vroeg zich in zijn dei delitti et delle pene (Over misdrijven en straffen) in 1764 al af hoe zwak de wet wel niet moet zijn, als voor de handhaving ervan een beroep gedaan dient te worden op wetsovertreders?
Het moet gezegd, de man had tweehonderdvijftig jaar geleden een principieel punt. Wat te denken van een rechtsstaat die verraad beloont, die misdadigers in ruil voor informatie strafvermindering geeft? Openbaar Ministerie en misdadigers, één strijd, één front?
Als het over misdaadbestrijding gaat, wordt de discussie vooral pragmatisch gevoerd. Een rechtsstaat moet niet alleen mooie principes huldigen, hij moet af en toe ook zijn klauwen laten zien. Sommige misdaadfenomenen kan je alleen doeltreffend bestrijden wanneer je informatie van binnenuit krijgt. Om resultaat te boeken, moet je ook je handen durven vuil te maken en afspraken maken met criminelen.
Een rechtsstaat moet niet alleen mooie principes huldigen, hij moet af en toe ook zijn klauwen laten zien
Dat weet iedereen en politie en justitie waren dan ook al jaren vragende partij voor deze regeling. In de parlementaire commissie naar het onderzoek over de Bende van Nijvel werd hiervoor eind jaren 90 al gepleit en ook recenter gebeurde dat in de onderzoekscommissie over de aanslagen van 22 maart 2016.
Men verwees daarbij ook naar het buitenland. In Italië bijvoorbeeld is de pentiti-regeling een uitermate efficiënt middel gebleken in de strijd tegen de maffia.
Uitgerekend in een land waar met Elio Di Rupo ooit een Belgisch-Italiaanse voorzitter aan het roer van de Parti Socialiste stond, ligt het antwoord waarom we daar zo lang op hebben moeten wachten. Di Rupo was ooit zelf het slachtoffer van zeer ernstige valse beschuldigingen geuit door een fantast. Die ervaring maakte hem, en bij uitbreiding de PS, bijzonder argwanend voor deze regeling.
De spijtoptantenregeling kwam er in de zomer van 2018 dus toch. Op 7 augustus verscheen de wet in het Belgisch Staatsblad. Met Veljkovic werd ze voor het eerst toegepast, hoewel iedereen eigenlijk verwachtte (en wellicht ook hoopte) dat ze een toepassing zou krijgen in het aanslepend Bende-onderzoek.
Een spijtoptant, wat is dat eigenlijk?
Spijtoptanten zijn verdachten of veroordeelden die in ruil voor strafvermindering (of modaliteiten in de strafuitvoering of een aangepast regime in de gevangenis), informatie geven over misdrijven.
Die informatie moet wel substantieel zijn. Het moet m.a.w. ergens over gaan. De informatie kan over zichzelf, maar ook over anderen gaan. Een spijtoptant maakt zich evident niet sympathiek in criminele kringen als hij dat doet. Vandaar dat er ook maatregelen genomen kunnen worden om de spijtoptant te beschermen.
Wellicht niet voor niets werd Veljkovic op het moment dat zijn spijtoptantenstatuut publiek bekend werd gemaakt, door de raadkamer vrijgelaten. In de gevangenis zou hij niet echt veilig meer zijn geweest.
In de gevangenis zou Veljkovic niet echt veilig meer zijn geweest
De bedoeling is natuurlijk een zaak op te lossen, maar even goed nieuwe misdrijven te voorkomen. Het moet wel gaan om zeer ernstige vormen van criminaliteit. Men werkt ook slechts samen met een spijtoptant als dat nodig is voor het onderzoek en andere middelen niet lijken te volstaan om de waarheid boven te krijgen.
In de eerste plaats zal het Openbaar Ministerie hierover beslissen, al kan de advocaat van een kandidaat-spijtoptant natuurlijk wel een voorstel doen. Kandidaat-spijtoptanten maken daarbij een soort kosten-batenanalyse. Wetende wat ze gedaan hebben en welke straf hen potentieel boven het hoofd hangt, kiezen ze ervoor informatie te geven in ruil voor strafvermindering.
Het voordeel dat de spijtoptant krijgt, moet wel in verhouding zijn met de eigen gepleegde misdrijven en met de informatie die wordt aangeleverd.
In de praktijk wordt hierover onderhandeld en die onderhandeling resulteert in een memorandum. De spijtoptant verbindt zich ertoe bepaalde verklaringen af te leggen en bepaalde voorwaarden na te leven. Ook de toezeggingen van het Openbaar Ministerie i.v.m. de straf die gevorderd zal worden (bij een verdachte) of de strafuitvoering (bij een veroordeelde) worden bepaald in het memorandum.
Het mogen dus geen vrijblijvende praatjes zijn
De strafvermindering die aan de spijtoptant kan worden toegekend, kan enkel worden uitgesproken door de rechtbank. De rechtbank spreekt ook altijd een vervangende straf uit, die van toepassing wordt als de spijtoptant zich niet aan de voorwaarden houdt. Het mogen dus geen vrijblijvende praatjes zijn.
Bovendien mogen de verklaringen die door de spijtoptant worden afgelegd alleen als bewijs in aanmerking komen als ze in belangrijke mate worden gestaafd door andere bewijsmiddelen.
Deze analyse verscheen voor het eerst eind 2018 toen Dejan Veljkovic de eerste spijtoptant in België werd. Nu Pier Antonio Panzeri de tweede spijtoptant wordt, hebben we de tekst een update gegeven.