"De ziel van Europa staat op het spel": EU-commissaris Frans Timmermans wil voorzitter worden

“Ik. wil. De. Europese. Commissie. Leiden!”

Voor alle zekerheid dicteert zijn vinger waar de punten moeten staan. Dat velen twijfelen aan zijn kansen en oprechtheid, legt Frans Timmermans naast zich neer. “Ik ga voor de hoofdprijs. Dit is een no regret-besluit. Ik ben niet bang voor de consequenties.”

Timmermans zit enigszins onderuit­gezakt op een veel te brede leren bank in de lobby van het Sana-hotel in Lissabon. Enkele uren eerder is hij, onder uitbundig applaus en de gierende Nederpop van Jett Rebel (Stick Together), door alle Europese socialistische en sociaal­-democratische partijen unaniem aangewezen als Spitzenkandidat, hun man om volgend jaar voorzitter te worden van de nieuwe Europese Commissie. Zijn vuist ging gebald omhoog, het gezicht strak van strijdvaardigheid. Dat er geen ­tegenkandidaat was, deed aan de vreugde en ontlading van het moment niets af.

Maar nu is hij doodmoe, eventjes maar. “Podiumvrees heb ik niet meer, wel gehad, tot een paar jaar geleden, dat ik bijna moest overgeven. Nu ben ik honderd procent geconcentreerd, alle energie voor dat ene moment. Als dat voorbij is, ben ik leeg, wil ik zo snel mogelijk weg.”

PvdA’er Timmermans kan de eerste Nederlandse Commissie)voorzitter worden; Sicco Mansholt hanteerde de voorzittershamer in 1972 alleen als interim. Kan, want dan moeten de sociaal-democraten wel de Europese verkiezingen winnen volgend jaar mei, dat vergroot zijn kansen tenminste. Timmermans kent de peilingen, niet een wijst op dat voor hem gelukzalige scenario.

Zijn gok: er zoeven meerdere liften naar de 13de (voorzitters)verdieping in het Brusselse Berlaymontgebouw, de hoofdzetel van de Commissie. Niet alleen het Europees Parlement moet zich in meerderheid scharen achter één ­kandidaat, de regeringsleiders moeten die ook zien zitten. Timmermans heeft getoond wat hij kan als eerste vicevoorzitter van de huidige Commissie. “Er is geen zekerheid, ook geen onzekerheid, dus mijn kans is reëel. Er zijn wel gekkere dingen gebeurd in Europa. Niemand van de 28 leiders in 2014 wilde een Spitzenkandidat, sommigen verzetten zich tegen Juncker als voorzitter, maar die kwam er wel.”

Insinuaties van partijgenoten dat hij zichzelf in de kijker wil spelen voor een andere Europese topbaan – die van EU-buitenlandchef – wuift hij weg. “Daar heb ik geen belangstelling voor.” Dat de sociaal-democratische partij onder zijn leiding het slechtste verkiezingsresultaat ooit kan behalen, neemt hij op de koop toe: “Ik steek mijn nek ongehoord ver uit.” Maar hij vindt dat het moet. “Het is crunch time.” Een beslissend moment.

Alles staat op springen, zegt Timmermans een paar dagen eerder in (toepasselijk) het Huis van de Europese geschiedenis in Brussel. De vierde industriële ­revolutie, de digitale, blaast net als de eerdere revoluties met stoom en elektra de maatschappelijke verhoudingen omver. “Er zijn geen zekerheden meer. Ofwel passen we ons aan, ofwel verdedigen we krampachtig wat we hebben met als resultaat dat het wordt gesloopt. Dat geldt ook voor de EU.”

Zijn angstbeeld is de sloophamer in handen van de nationalisten: dood aan de EU, leve de natiestaat! “Het is de ­natuurlijke reflex als je baan bedreigd wordt, als je vreest voor de toekomst van je kinderen, voor je cultuur: terugtrekken in de nationale cocon.” Sociale ­media fungeren als katalysator. “Ann ­Applebaum, columnist van The Washington Post en een vriendin van me, vergelijkt deze tijd met die van de uitvinding van de drukpers. De revolte die daarop volgde leidde tot honderd jaar godsdienstoorlogen. Die ervaring hoeven we niet te herhalen, maar menselijk gedrag verandert niet wezenlijk.”

‘Crunch time’, ‘slopen’: gaat u gebukt onder het heden?

“Bruce Springsteen sprak laatst tijdens een concert over our darkest angels. We hebben allemaal die ‘zwarte engelen’ in ons. We zijn net zozeer in staat tot liefde en vriendschap als tot haat en geweld. In tijden van politieke en maatschappelijke aardschokken zoals nu, staat de mens voor de keuze: hemel of hel. Ik ga er niet onder gebukt, het motiveert me. Juist dit tektonische geweld deed mijn vrouw Irene en mij besluiten dat ik me als Spitzenkandidat moest opwerpen. Ik wil niet later met mijn mond vol tanden staan, als mijn zoon of dochter vraagt: hé pa, wat heb jij gedaan om te voorkomen dat het misging?”

Wat drijft u?

“Dit! Dit drijft me. We staan op een kruispunt. Ik weet het, die term is vaak misbruikt, maar we staan echt op een kantelpunt in de geschiedenis, niet alleen in Europa maar wereldwijd. Ik zeg niet dat ik degene ben die de zaak naar het goede punt laat kantelen. Maar ik wil voor mezelf, mijn gezin én voor mijn land niet achteraf het gevoel hebben: ik heb er niet alles aan gedaan. Dat komt ook door drie jaar geleden, toen de toenmalige Britse premier David Cameron me zei: houd je buiten de brexit! Bemoei je niet met het referendum! Ik zal mezelf altijd verwijten dat ik me daarbij heb neergelegd. Niet dat mijn deelname de brexit had tegengehouden. Maar een oorlog verliezen zonder gevochten te hebben, wil ik nooit meer meemaken.”

Anderen schrijven een opiniestuk. Waarom wilt u wil oorlog voeren?

“Het voelt als een lotsbestemming. Geboren in Maastricht, mijn jeugd doorgebracht in heel Europa, mijn werk dat is verknoopt met de EU – het komt nu allemaal samen. Ik ken Europa, zie de problemen en zit in de positie om er iets aan te kunnen doen.”

Politici hebben geldingsdrang, waar komt die van u vandaan?

“Die werd geplant toen ik voor Max van der Stoel ging werken, destijds Hoge Commissaris nationale minderheden voor de OVSE. Max is mijn politieke vader geworden. Het was echt zo’n Nestor-Telemachosverhouding (de oude wijze held Nestor gaf in de Griekse mythologie raad aan Odysseus’ zoon Telemachos, red.). Max had totaal niet de behoefte zijn mening aan mij op te dringen, hij bezat de grootsheid om mij toe te laten, mij met zijn gedachten te voeden. Alles in Van der Stoels leven was geïnspireerd door het werk van zijn vader als huisarts voor arme mensen en door de Duitse inval op 10 mei 1940. Door hem dacht ik: waar heb ik de meeste toegevoegde waarde?”

Wie en wat waren beslissend voor u?

“Mijn opa van moederskant, Cor Heijnis, een mijnwerker. Hij was slimmer dan ik ooit zal worden maar moest na de lagere school de mijn in. Hij werd katholiek om mijn Limburgse oma te trouwen, maar was zijn hele leven socialist. Opa Cor spoorde mij aan mijn talenten te ontwikkelen, leerde me vastberadenheid te combineren met mildheid jegens anderen, sociale rechtvaardigheid te beschermen met strengheid tegen klaplopers. Absolute levenslessen.”

“Verder ben ik een kind van de Koude Oorlog, met zijn gespleten Europa. De wens mee te werken aan het eind van die periode, aan herstel van de democratie, de rechtsstaat, is diepgeworteld. Ik wilde mijn stem laten horen. Toen ik terugkwam uit Moskou, waar ik als diplomaat zat, schreef ik een opiniestuk voor de Volkskrant, september 1993. Daarin waarschuwde ik dat steun voor Jeltsin niet noodzakelijkerwijs steun voor de democratie betekende. Ik heb een hoop ellende gehad met dat stuk, als ambtenaar van Buitenlandse ­Zaken.”

“Een paar jaar later schreef VVD-leider Frits Bolkestein een opiniestuk dat eindigde met de woorden: ‘Niet doen.’ Dat ging over de uitbreiding van de Navo met Tsjechië, Polen en Hongarije. Ik dacht: als dat het niveau van strategisch denken in Nederland is, moet ik van me laten horen.”

Wat wil Frans Timmermans bewijzen?

“Dat begint al in mijn kinderjaren: ‘kijk papa, mama, ik kan zonder handen fietsen.’ Maar er is meer. Ik zal nooit vergeten dat ambtenaren bij Buitenlandse Zaken mij vertelden: dit is niks voor ­iemand uit jouw milieu. Zoals sommige officieren vinden dat de zoon van een onderofficier nooit officier kan worden. Dat maakte bij mij een enorme geldingsdrang los, zo van: hoezo is mijn afkomst niet geschikt? Mijn milieu is prima! Jullie accepteren mij maar! Als ik denk dat iets niet goed gaat, verhef ik mijn stem.”

U wordt gewaardeerd door uw collega’s in Brussel, maar u bent niet geliefd. Waarom niet?

“Een verandermanager is zelden geliefd. Bijna alle Commissarissen kregen van mij het deksel op de neus. Kwamen ze weer met een feestidee, dan zei ik: nee, dit gaat gewoon niet door! Alle feestideeën houd ik tegen en dat vinden ­Commissarissen heel vervelend. Ze hebben allemaal hun hobby’s, maar wij zijn niet in de wereld geroepen om hobby’s te faciliteren. We moeten de problemen van burgers en bedrijven oplossen. Dat is veel belangrijker dan collega’s die me een aardige peer vinden.”

U zei onlangs: ik heb geen moeite met de vragen van mevrouw Le Pen, het is problematisch als ik geen antwoord heb. Uw onmacht is de macht van de populisten?

“Ik heb familie en vrienden in Heerlen. Als ik een probleem heb en ik bel ze op, ook al is het midden in de nacht, staan ze binnen 10 minuten voor de deur. Het zijn hartstikke goeie mensen, ik zou ze mijn lot toevertrouwen.”

“Ze stemmen Wilders. Zij voelen zich beter thuis bij hem dan bij mij, politiek gezien. Zij denken: dit systeem werkt niet voor mij en al ben ik geen xenofoob, iemand die zegt dat hij het systeem gaat slopen, krijgt mijn stem en vertrouwen. Ze weten dat hij het systeem niet verbetert, maar hij maakt tenminste het leven zuur van de mensen voor wie het systeem wel werkt. Als ik me niet beter kan voelen, moet jij je net zo beroerd voelen. Als ik niet met het speelgoed mag spelen, maak ik het speelgoed voor iedereen kapot. Ik moet mijn vrienden en familie ervan overtuigen dat wij het systeem wél beter maken. Met een duurzame economie, die sociale zekerheid garandeert, de werknemer beschermt en minderheden integreert.”

“In het midden van de samenleving zit een grote groep mensen die van goede wil is. Die kijken naar links en rechts en zien daar een hoop schreeuwers. Wie heeft het midden verlaten, de kiezers of de politici? Ik denk de laatsten. Ik wil in dat midden de mensen bij elkaar brengen, daar is enorme behoefte aan in Europa en in Nederland.”

Take back control is de slogan van de populisten. Het appelleert aan een gevoel dat de EU voor de elite is. Snapt u dat sentiment?

“Take back control is dé politieke slogan van deze tijd, niet alleen in het Verenigd Koninkrijk maar in de hele wereld. Welke controle en hoe die wordt geclaimd, bepaalt hoe onze samenleving eruit zal zien. Ik heb in Rusland meegemaakt hoe Jeltsin voor ongelooflijke chaos zorgde: de pensioenen verdampten, maffiose ondernemers grepen de macht, criminaliteit alom. Voor de Russen stond de overgang naar democratie gelijk aan chaos, onzekerheid en ongelijkheid. En toen kwam Poetin die zei: ik heb een deal voor jullie. Ik breng stabiliteit en veiligheid maar de prijs is vrijheid. De Russen riepen massaal ‘Doen!’, zo wanhopig waren ze.”

“Die faustiaanse deal is het model geworden voor andere nationalisten in ­Europa. Het is wat Orbán aan het Hongaarse volk voorlegt, Kaczynski aan de Polen, Salvini aan de Italianen. Iedere keer wordt er een vijand gezocht – de migrant, de EU – om de kneveling van de rechtsstaat te rechtvaardigen.”

Hoe pakt Commissie-voorzitter ­Timmermans de controle van de ­nationalisten terug?

“Met Europese soevereiniteit. Hoe los je het klimaatprobleem op, alleen of met een Europees plan? Hoe garandeer je veiligheid in tijden van Trump en Poetin, alleen of collectief? Europese landen verspillen nu miljarden euro’s per jaar, doordat we allemaal in ons eigen hoekje zitten te oeroesen met eigen vliegtuigjes, fregatten en tanks. Ik zeg niet dat er één Europees leger moet komen, maar je moet militaire capaciteiten samenvoegen, specialiseren. Burgers begrijpen heel goed dat een land alleen Poetin niet aan kan, dat de migratiegolf niet gestopt wordt bij Schiphol of grensovergang ­Hazeldonk. Grote bedreigingen vereisen een breed schild. Er zijn nog maar twee lidstaten: kleine en zij die nog niet in de gaten hebben dat ze klein zijn. De kentering van Mark Rutte is tekenend in deze: tussen het neerhalen van de MH17 en de EU-Turkijedeal over migratie, is Rutte veranderd van euroscepticus naar ­agnost tot ‘pro-Europeaan’. In een paar jaar tijd. Omdat hij ziet dat Europese samenwerking landsbelang is. De EU pakt de macht terug, ten dienste van jouw lotsbestemming, van jouw toekomst.”

Gaat de populistische geest nog terug in de fles?

“Populisme is gegroeid maar het is een fenomeen dat nooit meer dan iets van 20 procent van de stemmen zal krijgen. Voor mij is belangrijker of traditionele partijen de verleiding weerstaan het speelveld van de populisten te betreden. De PvdA heeft ook een tijdje gedacht dat ze de SP links moest inhalen om te overleven. Nou, dat is slecht afgelopen, ook met de SP trouwens.”

De staat van de Unie weerspiegelt de situatie in de lidstaten: traditionele partijen verliezen hun aanhang. Waarom falen de sociaal- en de ­christen-democratische partijen? Waarom kelderde de PvdA van 38 naar 9 zetels?

“De sociaal-democratie heeft het altijd moeilijk als de politieke strijd zich toespitst op nationale identiteit. Sociaal­democraten willen verenigen, nationalisten verdelen. Ik moet altijd aan het lied Jaurès van Jacques Brel denken, met de refreinregel Pourquoi ont-ils tué Jaurès? Jean Jaurès, de grote leider van de Franse socialisten begin vorige eeuw, zag zijn invloed als zand door zijn vinger glippen toen het nationalisme de overhand kreeg en zijn eigen Franse arbeiders liever de confrontatie met de Duitse arbeiders aangingen dan te begrijpen dat ze een gezamenlijk lot hadden.”

“En voor de PvdA: er is veel bereikt in het vorige VVD-PvdA-kabinet. Maar prestaties uit het verleden zijn geen garantie op stemmen in de toekomst. Winston Churchill won de oorlog, maar verloor de verkiezingen in 1945. Als je dan, zoals de PvdA deed, alles aanvalt wat je hebt bereikt, vervolgens een splijtende, nare leidersverkiezing organiseert én niet duidelijk bent over je toekomstplannen, tja, dan beland je op 9 zetels.”

Bedachtzaam staart Timmermans naar zijn koffie, zwart. Sinds de zomer is hij 20 kilo afgevallen, een kwestie van gezonder eten en meer bewegen. “De ziel van Europa”, zegt hij zacht maar indringend. De vraag was wat er op het spel staat bij de komende Europese verkiezingen. “De unieke European way of life, waarin we met alle culturele verscheidenheid – een enorme rijkdom – bereid zijn te zien wat we gemeenschappelijk hebben.” Die ziel is in de loop der geschiedenis vaak weggedrukt, verschillen werden gebruikt om anderen te overheersen.

“Met alle gevolgen van dien. Het unieke van de EU is dat verscheidenheid onder de paraplu komt van samenwerking, gebaseerd op de sterkte van het recht in plaats van het recht van de sterkste. Europese volken die hun lotsbestemming delen, dat is wat het Europees Verdrag bedoeld met de ‘ever closer union’. Dat staat op het spel nu wantrouwen door nationalisten wordt aangewakkerd. Het zou ons machteloos maken op een moment in de geschiedenis waarop de Europese ziel meer dan ooit noodzakelijk is.”

De eerste opdracht is om de burger überhaupt naar de stembus te lokken. “Als de opkomst weer lager is dan de ­laatste keer (42,6 procent, red.), wat voor ­legitimiteit geven we dan mee aan een parlement met zo veel macht? Ik denk dat we een trendbreuk zullen beleven, vooral onder jongeren. De Griekse crisis heeft ons geleerd dat het best eng is als je samen in een bootje zit en je medematrozen niet vertrouwt. Die enge fase ligt achter ons, we zijn op weg naar vertrouwen.”

Misschien vindt de burger de EU te groot geworden. Waarom niet terugschalen?

“Dat was de discussie vijf jaar geleden: wat mag de EU niet meer doen, welke macht moet terug naar de lidstaten. Ik heb er een taskforce voor opgericht in de Commissie, de conclusie was dat er geen reden is om bevoegdheden op te geven, dat de EU juist méér moet doen op een beperkt aantal terreinen.”

U kwam zelf in 2013 als minister van Buitenlandse Zaken met de befaamde lijst van 54 zaken die Nederland van Brussel terugeiste, waaronder de subsidiëring van schoolfruit. Waarom bent u van gedachten veranderd?

“Ik ben helemaal niet veranderd. Iedereen zei destijds dat er veel te veel Europese regels waren, dat wilde ik onderzoeken. We hebben er echt de zweep over gehaald in het kabinet, alle ministeries op de huid gezeten. Rutte spoorde de VVD-ministers aan: dit is je kans! En toen het pakket uiteindelijk op tafel lag, was ook Ruttes conclusie: hebben we ons hierover zo druk gemaakt?”

De eerste zin van uw persbericht destijds luidde: ‘De tijd van een ever closer Union in de Europese Unie op alle mogelijke terreinen is voorbij.’ Dat klonk redelijk triomfantelijk.

“Het was ook voor mij een pedagogisch moment, niet alleen voor Rutte. Het heeft in elk geval de discussie beslecht, laat ik het daar op houden. Ook in de Commissie waren er mensen op ‘scalps’ uit. De analyse over wat terug naar de lidstaten kan, ook in de nationale parlementen, is een andere geworden. De ­zomertijd rolde uit de bus, ik zal er maar geen commentaar op leveren.”

U verwees eerder naar de Europese bekering van premier Rutte, is die oprecht? Of zegt zijn politieke antenne dat het tijd is voor een pro-Europees geluid?

“Hem kennende denk ik dat er een nuchtere analyse aan ten grondslag ligt. Kijk hoe Nederland in de wind stond: in 2013 met het Nederlandse Greenpeaceschip Artic Sunrise dat was geënterd door de Russen; het neerhalen van de MH17 in 2014. Europa heeft ons toen echt geholpen in de confrontatie met Rusland.”

“Tijdens de migratiecrisis was het Rutte die als EU-voorzitter samen met Merkel het Europese migratiebeleid heeft doen kantelen. Dan is er Trump die de EU-landen uit elkaar wil spelen, omdat hij daarmee handelsverdragen kan afdwingen die een lidstaat de keel afknijpen.”

“Rutte begrijpt als geen ander dat juist Nederland baat heeft bij open markten en eerlijke handel. Niet voor niets heeft hij zich heel hard en helder opgesteld in de brexitdiscussie, terwijl de Britten onze beste vrienden waren.”

Rutte zegt geen EU-topbaan te ambiëren. Snapt u zijn weerzin om naar Brussel te gaan?

“Ik snap dat heel goed. Als ik hier niet met hart en ziel had willen werken, was ik allang gillend weggelopen. Ik speel bijna elke week een Champions League-finale om iets voor elkaar te krijgen.”

Champions League is toch leuker dan geploeter in de eredivisie.

“Je moet dit echt willen. Let wel, hier zit geen getormenteerde, uitgeputte man. Integendeel, ik heb meer energie dan ooit. Maar Brussel is een constant gevecht. Rutte is zonder twijfel geschikt voor een Brusselse baan, maar hij vindt het zelf niets voor hem. En hij neemt geen baan uit ijdelheid omdat iedereen hem vraagt. Ook de meest getalenteerde voetballer ter wereld haalt nooit de top als hij daar niet volledig voor wil gaan.”

Wordt de Commissie-Timmermans straks niet verlamd door de populistische kandidaat-Commissarissen die Rome, Warschau, Boedapest en Wenen naar Brussel sturen?

“De Commissie, zeker de mijne, moet de politieke realiteit weerspiegelen in de lidstaten. Ik werk met iedereen op basis van een breed mandaat van de lidstaten en het Europees Parlement. Niet meer het ‘we rule this Europe’ van de christendemocraten, maar een open samenwerking met alle pro-Europese partijen.”

“Ik kies voor een programma met een beperkt aantal hoofdpunten: de overgang naar een duurzame economie, een ambitieus klimaatbeleid, een sociaal marktmodel, bestendige migratie, veiligheid, het garanderen van de rechtsstaat en een sterkere eurozone. De euro is niet houdbaar als eurolanden niet verder integreren.”

“De uitruil is: meer solidariteit, meer respect voor de begrotingsregels. En ja, een schokfonds voor zwakke eurolanden is nodig, zodat de financiële markten niet één land kapot kunnen speculeren waardoor de hele eurozone in gevaar komt.”

U noemde in 2015 grenzeloosheid het grootste gevaar voor de EU. Stopt u als Commissie-voorzitter de onderhandelingen met kandidaat-lidstaten Turkije, Servië, Montenegro, Albanië en Macedonië?

“Duurzame stabiliteit op de westelijke Balkan kan alleen als die landen toe­treden tot de EU. Het zal een proces van lange adem zijn, maar het is van strategisch belang. Bovendien hebben we die afspraken gemaakt, de geloofwaardigheid van de EU staat op het spel. Turkije is een andere zaak, Ankara heeft zich lichtjaren verwijderd uit de Europese dampkring. Ik gooi de deur niet definitief dicht, maar als Turkije niet radicaal van koers verandert, blijft een Turks EU-lidmaatschap comateus.”

“Met grenzen stellen bedoel ik niet ­alleen landsgrenzen, of die van de EU. Het gaat mij ook om grenzen aan de macht van grote bedrijven, aan onveiligheid. Grenzen zijn een manier to take back control. Wat niet werkt, zijn hekken of muren bouwen, zoals Trump en ­Orbán met veel poeha doen om de angst bij burgers op te poken. Die zogenaamde sterke leiders zijn feitelijk bange mannen.”

Wat doet Frans Timmermans als hij bang is, als alles tegenzit?

“De eerste les is: nooit radeloos worden. Denk aan 1672 – het volk redeloos, de regering radeloos, het land reddeloos. Daar heeft niemand wat aan. Ik ben een realistische optimist of een optimistische realist, hoe je het ook wilt noemen. De mensen in Heerlen die mij vertellen ‘we vinden jou een aardige vent, maar hebben de PvdA opgegeven’, antwoord ik: ik geef jullie nooit op!”

U bent een groot Springsteenfan, welk nummer past daar het best bij?

“Working on a dream. Of Born to run.”