'Wie anders dan wij Russen zou dit gebied kunnen claimen?'

Westerse kinderen groeien op met de Titanic, Russische kinderen groeiden op met de Lenin, 's werelds eerste nucleaire ijsbreker, die gold als een van de wonderen van de technologisch superieure Sovjet-Unie. Het schip werd afgebouwd in 1957 - het jaar waarin de Sovjet-Unie ook met de eerste Spoetniklancering het Westen versloeg - en ligt na dertig jaar trouwe dienst in het noordpoolgebied aangemeerd in de haven van Moermansk, waar het als museum dient.

Het schip heeft nog altijd een kapitein aan boord, Aleksandr Barinov, die zijn hele leven over de Arctische wateren heeft gevaren. "Het is nog steeds een wild gebied, wat het zo mooi maakt. Het is onaangeraakt door de beschaving."

Maar dat gaat veranderen. De Lenin is eigendom van Rosatomflot, een vloot met onder meer zeven nucleaire ijsbrekers. Het is een van de instrumenten waarmee terugkerend president Poetin opnieuw het Arctische gebied wil veroveren. Ditmaal gaat het niet om een prestigeslag in de Koude Oorlog, maar om het waarborgen van Ruslands economische toekomst. De exploitatie van de enorme, maar moeilijk winbare voorraden olie en gas in het Arctische gebied moet de komende decennia de teruglopende opbrengst uit Ruslands bestaande olie- en gasvelden gaan compenseren.

James Bond

In augustus 2007 plantte een expeditie geleid door Artoer Tsjilingarov een Russische vlag op de bodem van de Noordelijke IJszee. In de lopende internationale onderhandelingen over de demarcatie van het noordpoolgebied maakt Rusland aanspraak op verreweg het grootste deel van het gebied. Hoewel geografische argumenten daarbij doorslaggevend zijn, ziet kapitein Barinov een andere reden waarom het gebied Rusland toekomt. "Onze politici hebben besloten te vechten om de bodemschatten en ze hebben de beste argumenten. Het zijn alleen onze ijsbrekers die al tientallen jaren deze zeeën bevaren - en we kunnen overal komen. Wie anders zou het gebied kunnen claimen? Het is net als bij dieren: een hond bakent zijn territorium af."

De Lenin riekt evenals het zusterschip Jamal, dat nog wel in gebruik is, maar nu voor onderhoud in dok ligt, erg naar James Bond. De fijnste houtsoorten uit tropische gewesten van het Sovjetrijk zijn gebruikt om de gangen, vertrekken en de grote wenteltrap naar de hut van de kapitein status te geven. Behalve van een ziekenboeg inclusief operatiezaal zijn de ijsbrekers ook voorzien van sauna's en een subtropisch gedecoreerd zwembad - wel zo prettig voor de toeristen die de Jamal voor 25.000 dollar naar de Noordpool vervoert.

Het operatiecentrum van de Jamal bestaat uit louter schermen en lichtgevende knopjes, jarenzeventigstijl, waarvan te hopen valt dat daarmee de twee reusachtige nucleaire reactoren goed in de gaten gehouden worden. De reactoren, die alleen van boven zichtbaar zijn, zijn volgens Barinov het geheim achter de Russische dominantie van de Arctische zeeën. Niet alleen de grote kracht die ze bieden - en waarmee door ijs tot 2,5 meter dik gevaren kan worden - maar vooral de onbeperkte tijd waarmee je op zee kunt opereren. "Een dieselschip moet na maximaal een maand tanken, maar wij zijn soms vele maanden onafgebroken op pad."

Makkelijke snelweg

Het begeleiden van wetenschappelijke expedities, militaire manoeuvres en commerciële vrachtschepen is de hoofdtaak van de ijsbrekers. Vooral de begeleiding van vrachtschepen gaat een grote vlucht nemen, hoopt directeur Vjatsjeslav Roeksja. Als een marktkoopman verkoopt hij de noordelijke route naar de Aziatische markten, die veel korter en goedkoper is dan de gebruikelijke weg door het Suezkanaal. "Gelooft u mij, dit is echt de makkelijkste snelweg in de wereld. Kalme wateren en geen tegenliggers", voegt hij er lachend aan toe. "En een gemiddelde tanker die deze route kiest in plaats van Suez, bespaart zo een half miljoen dollar."

Al meer dan een halve eeuw bevaren Russische schepen de industriesteden als Norilsk langs de noordelijke kust, maar tot drie jaar geleden had geen schip onder buitenlandse vlag de noordelijke doorvaart naar Azië gemaakt. Vanwege hogere temperaturen en een afnemende ijsmassa in de Arctische zeeën zit de route de afgelopen jaren wel in de lift. Afgelopen zomer hield een warme zomer de vaarroute 141 dagen open, bijna een maand langer dan gebruikelijk. De ijsmassa in het noordpoolgebied is de afgelopen twintig jaar fors afgenomen.

In 2010 namen vier vrachtschepen de noordelijke route, een jaar later waren het er 34. De in totaal 820 ton vracht die ze vervoerden is niets vergeleken met wat het Suezkanaal passeert, maar volgens Roeksja gaat dat veranderen als de internationale rederijen hun schroom hebben overwonnen. Zowel kostenbesparingen als klimatologische veranderingen dicteren het. "Ik twijfel er niet aan dat dit nog maar het begin is", zei ook Poetin vorig jaar tijdens een Arctisch forum. Rosatomflot bereidt zich erop voor door de bouw van een nog grotere nucleaire ijsbreker, die tot drie meter ijs aankan. Die moet over zes jaar af zijn.

Arctische exploratie

Maar niet iedereen staat bij dit vooruitzicht te juichen. Nina Lesichina van de Noorse milieuorganisatie Bellona (die ook een kantoor heeft in Moermansk) waarschuwt dat het gebied ecologisch gezien van enorm belang is en dat zowel de toename van vrachtverkeer als de aankomende exploratie van bodemschatten grote risico's met zich meebrengt. "Ons land is noch logistiek noch ecologisch klaar voor deze Arctische exploratie", zegt Lesichina. "Geen enkel bedrijf beschikt over de technologie om het veilig te doen en er is geen infrastructuur voor als het fout gaat. Een olieramp in een gebied met ijs is nauwelijks te bestrijden. Maar het ergste is dat de overheid niet bereid is onze bedrijven te controleren met wetten en veiligheidsnormen."

Volgens de meeste wetenschappers is het onbetwistbaar dat de toenemende economische activiteit in het noordpoolgebied mogelijk wordt gemaakt door klimaatveranderingen, maar voor sommige mensen die altijd in het gebied gewerkt hebben, zoals kapitein Barinov, is het ontzag voor de natuur te groot om daar uitspraken over te doen. "De natuur speelt een spelletje met ons. De ene periode wordt het warmer, vervolgens komt de kou harder terug dan tevoren." Of misschien zit hij er te dicht op. "Ik ben geen specialist, maar ijs zal er altijd zijn", zegt hij lachend.