Alleen in tranen voor zichzelf

Als hij de beelden terugziet van zijn eigen anti-islamfilm die hij vlak voor zijn aanslagen in Noorwegen ter propaganda op YouTube zette, wordt het Anders Behring Breivik teveel. Hij begint te huilen en wrijft in zijn ogen. Het brengt een huivering teweeg in de perszaal en de rechtbank van Oslo waar nabestaanden, overlevenden en journalisten de eerste dag volgen van het proces tegen de rechts-extremistische terrorist die op 22 juli vorig jaar met twee aanslagen 77 mensen, vooral tieners, ombracht.

Vlak daarna, op weg naar een kort reces, raakt zijn advocate zijn arm aan in een troostend gebaar. Het zijn bizarre momenten op een dag die door nabestaanden en overlevenden werd gevreesd vanwege de details die bekend zouden worden over de aanslagen in Oslo en op Utøya, en de vraag of Breivik het proces zal misbruiken als podium voor zijn ideeën.

Breivik heeft iets triomfantelijks als hij de rechtszaal wordt binnengebracht. Hij brengt een rechtsextremistische groet en glimlacht als zijn handboeien worden afgedaan. Met een wat ijle stem zegt hij, nog voor de openbaar aanklager het woord neemt, dat hij de rechtbank niet erkent "omdat deze een mandaat heeft van politieke partijen die de multiculturele samenleving ondersteunen". Ook de competentie van rechter Wenche Arntzen trekt hij in twijfel omdat zij bevriend is met de zus van voormalig Noors premier Gro Harlem Brundtland - van de door hem gehate Arbeiderspartij. Maar een formele klacht wordt dat niet, zo verzekert zijn advocaat, Breivik wilde alleen een "punt maken".

Zijn licht ingenomen blik verdwijnt als aanklager Inga Bejer Engh die 74 minuten lang de namen voorleest van de omgekomen slachtoffers in Oslo en op Utøya. Af en toe kijkt hij kort op of schenkt water in voor zichzelf. Schijnbaar onbewogen luistert Breivik naar de feiten die de zaal indreunen: geboren in 1977, op slag dood door de explosie en vallende objecten en splinters; geboren in 1993, gestorven aan twee schoten in het hoofd en een in de rug; geboren in 1994, gestorven aan een schot in het hoofd en een in de borst; geboren in 1996, gestorven aan twee schoten in het hoofd een door de keel...Engh maakt de lijst van in totaal 102 doden en gewonden luid, duidelijk en rustig af.

Zelfverdediging

Op de vraag van de rechter of hij schuldig is, zegt Breivik zoals verwacht dat hij de gebeurtenissen erkent maar niet schuldig is omdat hij "uit zelfverdediging" heeft gehandeld.

Zodra een video wordt vertoond van hemzelf terwijl hij de witte bus met de bom bij het regeringsgebouw parkeert en wegloopt, glimlacht Breivik weer. Ook met de beelden van beveiligingscamera's die de schok van de bom en de wegrennende omstanders laten zien, oogt hij tevreden. Missie geslaagd, lijkt hij te denken. Diverse malen verlaten nabestaanden de zaal omdat ze video's of het geluidsmateriaal te schokkend vinden. Media mogen dit bewijsmateriaal niet uitzenden.

De openbare aanklagers hielden gisteren vast aan de stelling dat Breivik ontoerekeningsvatbaar is voor zijn daden en dus geen gevangenisstraf krijgt, maar gedwongen moet worden opgenomen in een psychiatrische instelling. Om het tegendeel te bewijzen, wil Breivik vandaag een verklaring voorlezen in de rechtszaal van dertig minuten, zo zei zijn advocaat Geir Lippestad. "Het is een mensenrecht om zo'n verklaring te mogen voorlezen. Bovendien zal het het belangrijkste bewijsmateriaal vormen voor de vraag of Breivik gevangenisstraf kan krijgen of niet.

Na afloop zeiden nabestaanden niet verrast te zijn door het gedrag van Breivik. "Hij gedroeg zich zoals altijd", zegt Stian Petter, die zich in de bossen op het eiland schuil wist te houden. "Dat hij huilde is gewoon onderdeel van het spel dat hij speelt."

"Het moeilijkste vond ik dat ik hem toe had willen schreeuwen dat hij mijn zoon heeft vermoord", zegt Randi Perreau, wiens 25-jarige zoon Utoya niet overleefde. "Maar ik wil hem die ruimte ook niet gunnen."

Voorzitter Eskil Pedersen, van de getroffen politieke jongerenorganisatie AUF, benadrukte dat de rechtszaak "wreed" zal zijn. "Net zo wreed als de daden van Breivik."

De leider van de jongerenorganisatie van de regerende Arbeiderspartij lag recentelijk onder vuur omdat hij als een van de eersten het eiland ontvluchtte met de veerboot met slechts een handvol mensen aan boord. Later bleek dat hij een van de hoofddoelen was van Breivik. Pedersen zelf zei op aanwijzing van anderen te hebben gehandeld.

AUF, dat bijeen was op het eiland Utøya voor het jaarlijkse zomerkamp waar generaties leiders van de Arbeiderspartij zijn gekweekt, zal niet "in debat gaan" met Breivik, zei Pedersen tijdens een persbijeenkomst na afloop van de rechtszaak. "Maar we zullen nooit stoppen met vechten voor de multiculturele samenleving. Wij geloven in alles wat de dader haat: democratie, diversiteit en tolerantie."

Tegen de slachtoffers zei hij: "Ga door met je huiswerk, ga naar school of naar je werk. Volg niet ieder detail van de rechtszaak. Leef je leven."