Jeugd viert 'morele vakantie'

De beelden waren onthutsend, ze deden denken aan legendarische veldslagen tussen hooligans en dat is niet toevallig: in De Volkskrant noemde men de relschoppers van Haren 'de nieuwe hooligans'. Die, zo schreef de krant, 'vechten en vernielen als volksvermaak' zagen. Socioloog Don Weenink, verbonden aan de universiteit van Wageningen, probeerde wat zich bij de Facebook-party in Haren afspeelde, te vatten in een term: 'morele vakantie'. "Ik bedoel daarmee dat jongeren zich overgeven aan ongeremdheid, onbezonnenheid en ontregeling, vaak onder invloed van alcohol en drugs", zei Weenink in de Nederlandse krant. En nog: "Het staat vaak niet op de kalender, zoals het onschuldige carnaval, maar als zich iets voordoet wil je erbij zijn. Zo creëren ze hun eigen enclaves voor grensoverschrijdend gedrag."

Anoniem

Volgens professor Frank Van Overwalle, specialist in de sociale psychologie en verbonden aan de Vrije Universiteit van Brussel, zit er iets in de term. Maar tegelijk vat hij niet alles. "Die 'morele vakantie' verklaart niet wanneer jongeren zich wel aan zulk gedrag overgeven en wanneer niet", zegt Van Overwalle, die zelf vooral duidt op processen van gedrag die ontstaan op het moment dat een mens zich in groep bevindt.

"Als veel mensen samenzijn, worden ze anoniem. In noodgevallen zie je dan, bijvoorbeeld, dat ze minder moreel gaan handelen. Ze zullen veel makkelijker helpen als ze alleen zijn. In groep wacht men af en kijkt men naar elkaar." En dat minder moreel zijn, gebeurt ook als elementen in die groep dingen doen die niet door de beugel kunnen.

"Ze gaan zich spiegelen aan die mensen", aldus Van Overwalle. "Ze zien de gelegenheid en ook dan speelt de anonimiteit. Vanuit het idee: 'We zijn hier met zoveel, mij gaan ze niet pakken.'"

Dan gebeuren dingen, zoals afgelopen vrijdag in Haren. Al wijst Van Overwalle toch ook op de invloed die media, films en bijvoorbeeld computergames op mensen hebben. "Het effect van een film als Project X wordt al te gemakkelijk onder de mat geveegd, maar ik weet zeker dat normvervaging en gewenning een rol spelen en dat jongeren die zo overvloedig aan geweld zijn blootgesteld, dat effect tien jaar later voelen. We hebben allemaal een moreel kompas, maar de maatschappij zou best verantwoordelijkheid dragen", zegt hij.

"Natuurijk zijn zulke films entertainend, maar we verbieden ook bekers cola van twee liter en laten niet toe dat je aan 200 kilometer per uur door de dorpskom raast. Soms moet de maatschappij ingrijpen."

Facebook mag dan wel relatief nieuw zijn, dit uit de hand gelopen gedrag van jongeren is dat niet. Het hooliganisme was zeker in de jaren '80 en '90 een groot probleem, eerder trokken jongeren naar de kermissen in naburige dorpen om daar te gaan vechten. En al in veel vroeger benoemde Sigmund Freud het 'genot van het gevecht'.

Allemaal juist, zegt Van Overwalle, meer zelfs: "Het fenomeen is nog veel ouder. Evolutionair hebben vrouwen een gen overgehouden dat hen zegt: wees selectief, ga voor de beste man. Mannen hebben dat gen niet, zij blijven in competitie gaan om de aantrekkelijkste vrouw te hebben en hebben twee mogelijkheden: veel lawaai maken of vechten. Vooral bij adolescente jongens zie je dat heel sterk."

Kopieergedrag

Het gevolg zie je tot vandaag bij Afrikaanse stammen. Ze trekken naar nabijgelegen dorpen om te gaan vechten voor een vrouw, een agressiviteit die uit de oertijd stamt. Bij ons gingen jongeren vroeger naar kermissen in buurgemeenten met hetzelfde doel. Wat in Haren gebeurde, ligt in die lijn. Of beter, zoals De Volkskrant het stelt: de nieuwe hooligan is een kind van zijn tijd, heeft geld om het land door te reizen, bindt zich niet en volgt de hype. Voor die 'morele vakantie' dus. "Toch verklaart dat niet altijd het geweld", stelt Van Overwalle. "Je zou je ook kunnen uitleven door gewoon stevig uit te gaan, eventueel zwaar bezopen. Maar daarom moet je nog niet vechten."

Vraag is of, gezien het kopieergedrag bij de film Project X, de kans bestaat dat dit zich nog zal herhalen. En of dit nieuw soort hooliganisme verder opgang kan maken. "Dat laatste denk ik niet. Het echte hooliganisme heeft zolang geduurd omdat het het gevolg was van een ingebakken competitie tussen twee ploegen. Het gevecht op het voetbalterrein werd geritualiseerd in en buiten de tribunes. Dat speelt hier niet."