'Ik aanvaard niet langer dat wij hier vermoord kunnen worden'

"Eergisteren stonden er twee bewakers aan de schoolpoort. Gisteren waren het er vier. Vandaag waakt het leger. Wat zal het morgen zijn? Tanks? Sorry, maar in dat soort land hebben wij geen toekomst meer."

De woorden komen hard aan, hier in deze gezellige woonst in de Brusselse Rand. Binnen knettert het haardvuur, buiten dwarrelt de sneeuw naar beneden. Joe (45), Nardy (41) en hun vier kinderen lijken zo uit een brochure gestapt: mooie mensen, harmonieus gezin. Maar schijn bedriegt wel vaker.

De datum staat sinds kort rood omcirkeld op hun kalender: 18 februari. De dag waarop ze bij de ambassade in Brussel hun gloednieuwe Israëlische paspoorten mogen ophalen. Waarna het aftellen wordt naar 30 juni, en ze het land waar ze geboren en getogen zijn definitief vaarwel zullen zwaaien. Op zoek naar een nieuw leven voor zichzelf en hun kinderen. Een leven zonder angst, als het even kan.

"Ik ben opgegroeid in Brussel," vertelt Joe, "en volgde daar les in een stedelijke school. Geen Joodse school dus, want hoewel we Joods zijn, hebben we weinig met de godsdienst. Ik had in die school nogal wat Joodse medeleerlingen, zeker, maar die kozen net als ik voor de goede reputatie van die school. Godsdienstige overtuiging was geen punt, en ik had toen minstens evenveel niet-Joodse als Joodse vrienden.

"Ik daag je uit om in de Brusselse stedelijke scholen vandaag nog een dozijn Joodse leerlingen te vinden: dat wordt een lastige speurtocht. Ze zijn verkast naar de exclusief Joodse scholen in de stad - vertrokken uit eigen beweging of weggepest. De situatie is in enkele jaren tijd dramatisch geëscaleerd; mijn kinderen hebben vandaag nog haast uitsluitend Joodse vrienden. De Joodse gemeenschap hier wordt ertoe gedwongen almaar meer op zichzelf terug te plooien.

"Door een groot deel van de Brusselse moslims worden wij op één lijn geplaatst met het beleid van Israël: alle Joden zijn zionisten. Zo eenvoudig kan het zijn. Beledigingen en zelfs fysiek geweld zijn dan het logische vervolg."

Links-liberaal

Aan clichés over Joden geen gebrek: ze wonen in Antwerpen, verdienen geld als slijk in de diamantsector, hullen zich in afzichtelijke zwarte kleren en hebben kapsels die - laten we beleefd blijven - niet meteen tot de hipste van het land moeten worden gerekend. Laat nu minstens drie van die clichés al helemaal niet opgaan voor de Joodse gemeenschap in Brussel.

De Brusselse Joodse gemeenschap is niet enkel de grootste van het land, ze is ook grotendeels seculier en positioneert zich politiek gezien eerder links-liberaal. De Brusselse Joden voelen doorgaans ook niet de noodzaak om zich opvallend te uiten als Jood en ze zijn bijzonder goed geïntegreerd in de doorgaans wat hogere maatschappelijke echelons.

Daar waar er vroeger ook nog een belangrijke Joodse gemeenschap woonde in sommige Brusselse volksbuurten, vinden we die vandaag haast alleen nog terug in de duurdere randgemeenten. Waar het groen en fijn wonen is, jazeker, maar ook en vooral waar ze zich een stuk veiliger voelen.

"Het moet zowat drie jaar geleden zijn dat we voor het eerst zijn beginnen te spelen met het idee om te emigreren", vertelt Nardy. "De VS of Costa Rica prijkten toen boven aan het lijstje; Israël was nog helemaal geen optie. Het is heel lang bij een wat sluimerend idee gebleven, want eerlijk: dit is geen evidente stap. We koesteren ons werk en sociaal leven hier, de kinderen hebben hun school en hun vrienden; dat laat je niet zomaar achter."

Vlak bij Tel Aviv

Intussen is de knoop wél doorgehakt: aan het einde van het schooljaar verhuist het hele gezin naar Israël. Nardy: "Ik voel me niet langer veilig in deze stad. De échte klik hebben we gemaakt na de aanslag op het Joods museum in Brussel: gaan we nog langer lijdzaam afwachten tot er een Joodse winkel, synagoge of school aan de beurt is? Mijn kinderen nemen nooit meer de tram of bus; als ze de stad in gaan, moeten ze hun halsketting met daaraan een kleine davidster afdoen, en ik heb hen verboden om zelfs met niet-Joodse vrienden over godsdienst te praten. Te riskant.

"En ik kan je verzekeren: terwijl het vroeger vooral de oudere Joden waren die wegtrokken, overwegen nu ook heel veel jonge gezinnen om te vertrekken. Naar Canada, de VS, Australië, of Israël uiteraard. Ze stuiten daarbij vaak op praktische bezwaren. Joe had een eigen bedrijfje en heeft dat van de hand gedaan, zowat we wat spaarcenten hebben om de eerste maanden zonder werk daar te overleven."

Joe: "Vroeger woonden we, heel toevallig, vlak bij de Israëlische ambassade. Op een dag was daar een protestactie aan de gang, en konden we ons huis enkel te voet bereiken omdat de straat afgesloten was. Ik heb toen met mijn jongste kinderen echt spitsroeden moeten lopen, door de actievoerders heen - uiteraard zonder me kenbaar te maken of mijn mond open te doen. Intussen klonk het langs alle kanten 'Mort aux Juifs' en 'Mort à Israël'.

"Toen we thuiskwamen, waren mijn jongste kinderen allemaal aan het huilen, volledig van slag. Welnu, dat is niet de toekomst die ik mijn kinderen wil geven. We hebben lang getwijfeld, maar Israël is vooral een pragmatische keuze. Een aantal vrienden zijn al naar daar vertrokken. Het land biedt nieuwkomers niet alleen een gratis vliegticket en verhuiscontainer aan, maar heeft ook een uitgekiend integratieprogramma opgezet.

"We gaan nu in een dorpje nabij Tel Aviv wonen. Ja, Israël is een land in oorlog, waar we regelmatig de schuilkelders zullen moeten induiken en waar onze zonen en dochters enkele jaren legerdienst wacht, maar toch: in dat land beschermt de overheid ons tenminste zoals het hoort. Dat kun je hier in Brussel niet langer zeggen. Ik aanvaard niet langer dat wij in deze stad vermoord kunnen worden enkel en alleen omdat we toevallig een godsdienst belijden die niet die is van een almaar aanzwellende gemeenschap in deze stad."

Optreden in Gaza

Een tiental kilometer verderop, in een rustige straat in Ukkel, woont Jessica (43) met haar man en drie kinderen. Het gezin, Franse Joden met roots die teruggaan tot in Oost-Europa, belandde enkele jaren geleden in ons land. Als buitenstaander loop je er achteloos aan voorbij, maar in een straal van vijfhonderd meter rondom de woning van Jessica (43) bevinden zich drie synagogen. "Maar die lopen echt leeg", weet Jessica.

"Anders dan in Frankrijk is het in de Joodse gemeenschap hier met een vergrootglas zoeken naar mensen die nog echt praktiserend zijn. Ter illustratie daarvan: om geldig te kunnen bidden, moeten er volgens de Thora minstens tien mannen ouder dan dertien aanwezig zijn in de synagoge. Welnu, het gebeurt vaak dat andere Joden die toch naar de synagoge willen bij ons komen aanbellen om mijn man en oudste zoon op te pikken, wat dan alweer twee mannen extra maakt. (lacht)

"Ook wij zijn nochtans niet echt praktiserend, maar we respecteren wel de sabbat en ik probeer koosjer te eten. Ik vermoed dat heel veel Joden hier hun geloof totaal afgeworpen hebben na de Tweede Wereldoorlog. Dé bindende factor binnen onze gemeenschap blijft allicht dat gemeenschappelijke verleden: we zijn allemaal geraakt door de genocide en dat zorgt voor een gemeenschappelijke gevoeligheid."

Intussen is ook vriendin Sarah (44) er bij komen zitten. Twee kinderen, Joods, maar geboren en getogen in Brussel, waar ze bijzonder actief is binnen de Joodse gemeenschap. Uitdrukkelijk niet-praktiserend ook, het politieke hart eerder links, bijzonder kritisch voor het Israëlische optreden in Gaza vorige zomer. "De meeste mensen in België, en dan zeker de moslims, maken daar een potje van. De nuance is volledig zoek. Natuurlijk is de verknochtheid aan Israël ook een factor die de Joodse gemeenschap hier bindt, maar dat is maar het halve verhaal. Ik ken hier ontelbaar veel Joden die zich net als ik uitdrukkelijk niét kunnen vinden in het beleid van Israël tegenover de Palestijnen.

"Tegelijk leven we graag in de veilige wetenschap dat er nu voor de Joden ook zoiets bestaat als een eigen staat, een oord waar we desnoods terechtkunnen. Je kunt dus perfect, zoals ikzelf, een grote ijveraar zijn voor vrede met de Palestijnen en tegelijk het bestaan van die Israëlische staat verdedigen. Maar blijkbaar is alleen al het bestaan van Israël hier tegenwoordig al een geldig excuus om in antisemitisme te vervallen. Waardoor je zelf de links-liberale Joden in een soort van egelstelling drijft en ook zij de Israëlische aanpak gaan verdedigen."

Niet alleen slapen

Antisemitisme. Het hoge woord is er uit. Waarop het gesprek plots een heel emotionele wending neemt. "De voorbije jaren zijn bepaalde drempels of grenzen schijnbaar weggevallen", zegt Sarah. "Er kleeft niet langer een taboe op antisemitisme. En laten we een kat een kat noemen: de moslimgemeenschap loopt daarbij voorop. Steeds meer Joden ervaren dat nu echt als een bedreiging.

"Ga maar even na: in gemeenten als Molenbeek of Anderlecht zijn intussen haast alle Joden vertrokken. Omdat ze er niet veilig, laat staan ongestoord, meer over straat durfden te lopen. Het Joodse atheneum Maïmonide wil heus niet zomaar wegtrekken uit Anderlecht, maar er komen minder en minder leerlingen opdagen, uit angst om op straat beledigd en lastiggevallen te worden. De meeste Joden zijn intussen verhuisd naar gemeenten zoals Ukkel, waar moslims nog relatief schaars zijn.

"Of vindt u het normaal dat ik anno 2015 in een land als België zou moeten proberen te verbergen dat ik Joodse ben? De angst is zo tastbaar geworden dat ik zelfs onze naam verwijderd heb van de huisbel. En onze kinderen mogen sinds kort niet meer met de tram naar de Joodse school gaan, hier enkele kilometers verderop. De school wordt nu wel bewaakt door militairen - waar we heel blij om zijn - maar het stukje dat ze nog te voet moeten stappen tussen de tramhalte en de school is er te veel aan."

Jessica kan enkel beamen: "Ik zet mijn kinderen vandaag af voor de neus van de soldaten en pik ze daar ook opnieuw op. Mijn jongste is nu vier, en ik denk er sterk over na om hem niet langer naar een Joodse school te sturen, maar naar een katholieke. Waarom dat risico blijven lopen?

"Ikzelf ging vroeger regelmatig naar een koosjere supermarkt, maar mijn man heeft me nu verboden om daar nog een voet binnen te zetten. Ik hoor hetzelfde verhaal bij alle andere ouders op school en zeg je heel duidelijk: een groot gedeelte van de Joodse gemeenschap in Brussel is bang. Steeds meer mensen overwegen nu heel concreet om te emigreren. Ook wijzelf."

Sarah: "Luister, wij hebben hier net een huis gerenoveerd, een huis waarin ik heel gelukkig ben en mezelf ooit ook zag sterven. Dat verhaal is over. Vandaag willen we hier graag zo snel mogelijk weg en we zijn volop aan het bekijken waar we dan willen en kunnen gaan wonen. (stokt even en barst dan in tranen uit) Sorry, dit onderwerp maakt me heel emotioneel, net omdat we het er thuis al wekenlang elke avond over hebben. Verhuizen naar een vreemd land waar ik niemand ken, enkel en alleen omdat we ons hier niet langer veilig voelen.

"Mijn dochter ging vorig weekend slapen bij een vriendin wier vader een functie heeft in een Joodse organisatie. Toen die man, die al meermaals bedreigd is, onlangs voor zijn werk in het buitenland zat, wilde hij niet dat zijn vrouw en kinderen alleen in hun eigen huis moesten overnachten. En dus zijn ze elders gaan slapen. Zo ver is het gekomen. In België, anno 2015.

"Ik wil vooral niet veralgemenen, er zijn hier gelukkig nog flink wat moslims die wél openstaan voor dialoog en waarmee we wel kunnen praten, maar het is intussen een duidelijke minderheid geworden. Hoe lang willen jullie dit hier nog ontkennen, wanneer gaan sommige ogen eindelijk eens opengaan? Jarenlang hebben we om meer bescherming gevraagd voor het Joods museum hier in Brussel. (bitter) Blijkbaar moesten er eerst vier doden vallen alvorens die boodschap begrepen werd."

Kippenvel

Het komt terug in elke gesprek: de loodzware verantwoordelijkheid die vooral de Brusselse politici torsen in het huidige klimaat van angst. Sarah: "Uit politiek opportunisme hebben ze zich jarenlang geplooid naar de wensen van het aangroeiende islamitische kiespubliek hier in de stad. Wij werden niet gehoord: we leven behoorlijk discreet, vormen maar een kleine minderheid en waren in hun ogen dus niet belangrijk.

"Voor heel wat Joden hier was hét keerpunt de grote steunbetoging voor de inwoners van Gaza in 2009. Ik krijg nog kippenvel als ik eraan terugdenk. Uit honderden kelen klonk toen 'Mort aux Juifs'. Ik kan je verzekeren: zowat de hele Brusselse politieke klasse liep mee in die optocht, en niet één politicus is toen opgestapt of heeft het aangedurfd dit luid en duidelijk te veroordelen.

"Nochtans hebben zowat alle Joodse organisaties hen achteraf overstelpt met bezwarend beeld- en geluidsmateriaal. Niet één betoger werd achteraf opgepakt, terwijl oproepen tot haat, of nog veel erger in dit geval, gewoon een misdrijf is. Stel u even het omgekeerde voor: een betoging waarin geschreeuwd wordt 'Dood aan alle moslims', of 'Dood aan alle zigeuners'. Het land zou op zijn kop staan, en terecht.

"Hoe kan zoiets zomaar passeren, in een democratie waarin we verondersteld worden op beschaafde wijze met elkaar in debat te kunnen gaan? Het is niet eens de vraag of, maar eerder wanneer er in België nieuwe zware incidenten of drama's zullen plaatsvinden.

"Wel, dat soort leven, waarbij mijn kind opgroeit in een school met para's voor de deur, daar pas ik voor. Ik voel me nochtans 150 procent Belg, en ik hou van dit land. Vertrekken, ergens anders gaan leven, het voelt aan als een ballingschap. Maar dit land biedt mijn kinderen enkel nog een toekomst vol angst en onzekerheid. Wij willen hier dus weg, en velen met ons: we kennen enkele families die intussen al vertrokken zijn, anderen bereiden de stap voor.

Andere achternaam

"Denk je nu echt dat het toeval is dat zoveel Joodse families hun wat oudere kinderen naar het buitenland sturen om te studeren? Zij bereiden een toekomst buiten België voor. Tot voor kort hadden we de wetgeving nog aan onze kant, sinds kort stellen we vast dat mensen blijkbaar al ongestraft 'Dood aan alle Joden' kunnen roepen. Het zou al te dom zijn te wachten tot er mensen aan de macht komen die misschien ook de wetgeving zelf nog eens veranderen."

Of we die oude volkswijsheid kennen? Richard Laub, een boom van een vent en eigenaar van een tradingbedrijf, kijkt ons even onderzoekend aan. "'Joden zijn als de kanarie in de koolmijn. Als zij ergens vertrekken, duidt dat op een malaise en naderend onheil. Europa biedt de Joden geen toekomst meer, en daar zouden jullie misschien toch eens even moeten bij stilstaan."

Laub lijkt er de man niet naar om snel in blinde paniek te vervallen, maar ook hij bevestigt de trend: buren maken zich zorgen, vrienden vertrekken. "Vanmorgen vertelde een vriend me dat zijn dochter, die aan de ULB tandheelkunde studeert, gevraagd had om haar achternaam te veranderen in de achternaam van haar moeder. Levy, haar echte achternaam, bezorgde haar te veel problemen. Mijn eigen dochter studeert sinds vorig jaar in de VS. Ik denk niet dat ze ooit nog terugkomt.

"Ikzelf ben hier geboren, heb door mijn professionele bezigheden als trader veel gereisd en jaren in het buitenland gewoond, maar toch voelde ik me altijd in mijn sas in dit land. Als je me nu vraagt of ik hier zal sterven, dan vrees ik dat het antwoord 'nee' luidt. Ik heb de indruk dat vele Brusselse politici tegenwoordig een soort pragmatisch antisemitisme omarmen, puur uit politiek opportunisme. Daardoor plooit de Joodse gemeenschap steeds meer op zichzelf terug: eigen wijken, eigen scholen, eigen jeugdbewegingen. Ook dat is zorgelijk, want de kloof wordt op die manier almaar dieper."

Het liep als een rode draad doorheen al onze interviews: Europa is een aflopend verhaal voor de Europese Joden. En hoewel er daarover weinig echt betrouwbare en relevante cijfers bestaan, zijn er minstens wel indicaties die ook in die richting wijzen. Zo publiceerde The Guardian eerder deze week nog cijfers waaruit moest blijken dat het aantal anti-Joodse aanvallen in het Verenigd Koninkrijk vorig jaar zomaar eventjes verdubbeld is.

Ook in Frankrijk maken de Joden zich grote zorgen. "Twee jaar geleden vertrokken er zowat 5.000 Joden uit Frankrijk", weet Maurice Sosnowski, voorzitter van het coördinatiecomité van Joodse organisaties in ons land. "Vorig jaar waren dat er al ruim 7.000, dit jaar verwacht men dat het er 10.000 zullen worden. In eigen land waren het er in 2014 zowat tweehonderd, voor dit jaar verwachten we een stevige stijging.

"Ik betreur dit ten zeerste, maar ik begrijp het wel. Als je van alle kanten hoort dat er verhoudingsgewijs nergens zo veel geradicaliseerde moslims richting Syrië trekken als in België, mogen we ons dan geen zorgen maken?

"Er bestaat geen wondermiddel tegen onverdraagzaamheid en antisemitisme, maar het zou toch al een sterk signaal zijn mochten politici in dit land zich duidelijker uitspreken en het toenemende aantal incidenten op straat, in Brusselse scholen of waar dan ook strenger veroordelen. Antisemitisme vanuit extreem-rechtse hoek wordt niet geduld; waarom pikken we het dan wel vanuit bepaalde moslimkringen? Uit angst om als islamofoob te worden weggezet?"

---

Onze vraag om een interview met de directeur van een grote Joodse school in Brussel werd beleefd, maar beslist afgewimpeld. 'Hoe minder er over deze school gesproken of geschreven wordt; hoe minder mensen zelfs weten dat ze bestaan, hoe beter. De veiligheid van onze kinderen primeert.'

De namen van sommige getuigen in dit verhaal werden op hun uitdrukkelijk verzoek veranderd.