Zappen verplicht in het S.M.A.K.
Wandelen in de tentoonstelling in het S.M.A.K. is als ronddwalen door het hoofd van kunstenaar Johan Grimonprez zelf. Door de veelheid lijkt er op het eerste gezicht chaos te heersen, maar alles staat met alles in verband, zoals Hitchcock en reclamespots. 'Aan de hand van de geschiedenis van de reclamefilmpjes kun je een sociale analyse maken van de maatschappij.'
Voor het eerst is er in België een uitgebreide retrospectieve te zien van de wereldwijd geprezen en bekroonde filmmaker en kunstenaar Johan Grimonprez (1962). Onder de titel It's a Poor Sort of Memory that Only Works Backwards: On Zapping, Close Encounters and the Commercial Break raakt de expo alle thema's aan die voor Grimonprez belangrijk zijn.
Naast de grootste filmwerken - Kobarweng or where is your helicopter?, dial H-I-S-T-O-R-Y en Double Take - is er ook een overvloed aan ander beeldmateriaal, teksten en schetsen te zien. "De toeschouwer kan zappen doorheen de tentoonstelling", zegt Grimonprez. "Intertekstualiteit speelt een grote rol. De expo is opgebouwd zoals een webstructuur: alles staat met elkaar in verband."
Beeldmateriaal verzamelen maakt een groot deel uit van Grimonprez' praktijk. "Van reclameboodschappen over mainstreamfilms tot obscure documentaires, dat is allemaal interessante beeldcultuur die geanalyseerd kan worden. Eerst had ik alles op VHS, nu is het een YouTube-o-theek, of beter: WeTube-o-theek."
Diepvriespizza's
In die 'WeTube-o-theek' zijn onder meer reclamefilmpjes te zien voor handcrème en diepvriespizza's. "De gewoontes rond het consumeren van beelden wil ik in dit archief bevragen. Hoewel er in de jaren zestig alles aan werd gedaan om mensen aan de televisie te kluisteren - 'tv dinners' werden uitgevonden - gingen mensen toch fysiek zappen: ze gingen naar het toilet of naar de frigo om een biertje te nemen. Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig werd dat fysieke zappen vervangen door de afstandsbediening. Om die zapepidemie tegen te gaan vroegen bedrijven om 'zap-proof commercials'. Eén van de strategieën was om de reclamespots te vermommen als filmtrailers. De esthetische codes werden ontleend aan Hollywood en de acteurs werden als sterren voorgesteld. In een Hitchcockiaanse reclamespot zien we bijvoorbeeld letterlijk een cliffhanger: iemand hangt vervaarlijk boven een afgrond, maar kan nog net een reddende hand grijpen. Het is een commercial voor handcrème. (lacht) Aan de hand van de geschiedenis van de reclamefilmpjes kun je een hele sociale analyse maken van de maatschappij."
Reclamespotjes en Hitchcock. Die elementen komen samen in Double Take."They say that if you meet your double, you should kill him. Or that he will kill you", zo begint de film. Grimonprez vermengt een plot waarin Hitchcock zijn dubbelganger ontmoet met de Koude Oorlog en het angstklimaat dat de televisie propageert. "Het was altijd een droom van me om een film effectief te onderbreken met reclame. Dat is gelukt in 'Double Take'." In een spot voor Folgers koffie verwijt een man zijn vrouw dat haar koffie ondrinkbaar is. Instant Folgers is haar redding. "De codes van die filmpjes laat ik in 'Double Take' subtiel verschuiven tot de koffie een moordwapen wordt. De muziek van 'Psycho' komt onder de Folgers reclamespot en Hitchcock maakt zijn dubbelganger een kopje kleiner met een kopje koffie."
"Koffie komt trouwens overal terug. Op Documenta X bood ik de toeschouwers koffie aan. Het is een massa-evenement waar bezoekers beelden consumeren, maar dankzij de koffie bleven ze even stilstaan. Het doorbrak het parcours. Ook in mijn films duikt het drankje vaak op. Er zit een ketel in 'Kobarweng or where is your helicopter?' en thee in 'It will be all right if you come again, only next time don't bring any gear, except a tea kettle'. Die theeketel staat, net zoals koffie, voor het ritueel van het delen. Thee of koffie kunnen een dialoog opstarten."
Hoewel Grimonprez in zijn films grote politieke thema's aanraakt, is al zijn werk toch zeer persoonlijk. dial H-I-S-T-O-R-Y, de film over vliegtuigkapingen die na 9/11 plots een profetisch karakter kreeg, ontstond eigenlijk uit een autobiografisch verhaal. Grimonprez studeerde destijds in New York en zijn dochter woonde in Gent. Telkens moesten ze afscheid nemen op luchthavens. Een heel intiem moment waarop de politiek inbreekt door allerlei controles en veiligheidsmaatregelen. "Het zou oorspronkelijk een film worden over afscheid nemen, maar dat is een beetje anders uitgedraaid."
Happy endings
"Mijn nieuwste film '...Because superglue is forever' gaat over het leven met mijn dochter. Kinderen groeien op met reclamespots en films en vormen op die manier een idee van de wereld. Beelden zijn zo alomtegenwoordig dat de realiteit erdoor gedefinieerd wordt. Voor een groot stuk gaat 'Superglue' daarover. Maar het is tegelijk een liefdesverhaal én mijn persoonlijke verhaal. Zelf ben ik niet bij het klassieke familiepatroontje gebleven. In 'Superglue' denk ik na over relaties en over 'happy' of 'unhappy endings'. We hebben in L.A. een casting opgezet met twee kinderen die liefdesscènes naspelen. Ze geven bijvoorbeeld hun eigen interpretatie van een dialoog tussen Ingrid Bergman en Humphrey Bogart in 'Casablanca'. Na al dat terrorisme en de Koude Oorlog had ik zin om iets te maken over de liefde. Maar nu ben ik door een producer in New York uitgenodigd om te werken rond de wapenindustrie. (lacht) Het is zoals een romanschrijver die personages uitzet. Op den duur nemen zij hem mee naar plekken die hij zelf niet had verwacht. Projecten gaan hun eigen leven leiden. Dan kun je niet anders dan trouw zijn en volgen."