'In de IS-roedel voelt een lone wolf zich thuis'
De dader van de mislukte aanslag in Brussel-Centraal zou een lone wolf kunnen zijn. Maar ook lone wolves kunnen deel uitmaken van een groter geheel. 'Of het nu moslimterroristen of moslimhaters zijn', zegt expert Ramon Spaaij.
Het profiel van Oussama Zariouh verschilt op meerdere vlakken van vorige terroristen uit Sint-Jans-Molenbeek. Zo woonde hij nog maar sinds 2013 in de gemeente, en in de iets residentiëlere Mettewiewijk.
Er wordt nog onderzocht of Zariouh alleen handelde of met medeplichtigen. Gisterenavond heeft de politie nog vier huiszoekingen uitgevoerd. Vier mensen werden opgepakt en meegenomen voor verhoor, zo meldt VRT Nieuws met bevestiging van het federaal parket. Vandaag beslist de onderzoeksrechter of zij aangehouden worden.
Mocht nu blijken dat Zariouh effectief alleen te werk ging, komt hij in de databank van lone wolves van Nederlander Ramon Spaaij, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en de Victoria University in Australië. Spaaij heeft net zijn boek uit: The Age of Lone Wolf Terrorism.
De timing van de publicatie is geen toeval, want al een tijd waarschuwen veiligheidsdiensten zoals Europol voor een toename van aanslagen door individuen in plaats van terreurnetwerken.
De afgelopen vier maanden merkten ze in het Verenigd Koninkrijk wat dat betekent. De dader in Manchester zou alleen gehandeld hebben, net als die op Westminster Bridge. De man die deze week inreed op bezoekers van een moskee is dan wel geen jihadist, maar evengoed een terrorist die alleen handelt.
Net dat heeft Spaaij onderzocht: wat hebben lone wolves met elkaar gemeen, ook al staan hun ideologieën mijlenver uit elkaar? Samen met de Amerikaanse onderzoeker Mark Hamm analyseerde hij meer dan 200 cases tot in het detail.
Zijn er dan gelijkenissen tussen een moslimterrorist en een moslimhater die toeslaat?
Ramon Spaaij: "Absoluut. Er is nagenoeg altijd een mix van politieke en persoonlijke motivaties. Er is de drang naar bekendheid en zingeving. Daarom verdiepen ze zich vaak in het geloof en gaan ze online op zoek naar bevestiging bij gelijkgezinden. Dat ze 'online radicaliseren', zoals vaak wordt beweerd, is dus maar half correct.
"Of het nu jihadi's, rechtse extremisten of anti-abortusactivisten zijn, het zijn opvallend vaak kleine criminelen die aan lager wal zijn geraakt. Meer dan de helft van de daders in onze databank heeft een strafblad. In zo'n terreurdaad zoeken ze een hogere betekenis."
"Ze zijn op zoek naar persoonlijke verlossing. De terreurdaad wordt iets om zich mee te identificeren en moet een positieve invulling geven aan een marginaal bestaan. En er is het gevoel van morele superioriteit. 'Dit is de daad waarvoor ik hier op aarde ben.'
"We hebben uiteraard ook verschillen gevonden, zoals in het type doelwitten. Tussen 1940 en 2009 kwam geen enkele militair om bij een aanslag van een lone wolf. In de acht jaar daarna waren het meer dan vijftig militairen. En telkens sympathiseren de daders met de gewapende jihad. Het hoeft dus niet te verbazen dat de dader in Brussel recht op een soldaat is afgelopen."
The Age of Lone-Wolf Terrorism, dat klinkt onheilspellend.
"We zien helaas een toename van dit soort eenzaten, maar een van de redenen ervoor is dat we er steeds beter in slagen om grote netwerken en terroristische organisaties aan te pakken. Het is dus een gevolg van succesvol counterterrorism en dat zou goed nieuws moeten zijn. Behalve enkele uitzonderingen ligt het aantal doden bij dit soort lowtech aanslagen bovendien een stuk lager."
"Ze hebben grote plannen, maar niet altijd de capaciteiten om ze perfect uit te voeren. Als ik hoor dat de dader in Brussel buiten de spitsuren wou toeslaan en bovendien faalde, dan komt dat op het eerste gezicht vrij amateuristisch over."
"Ik moet terugdenken aan David Copeland, een neonazi die in 1999 Londen teisterde met bommen. Een van zijn bommen wou hij plaatsen aan een drukke markt, maar hij was er een dag te vroeg. Geen markt te zien. Op zo'n moment zie je dat zo'n doe-het-zelver beperkt is in zijn mogelijkheden."
Er is veel kritiek op de term 'lone wolf'. Bestaat dat wel, iemand die volledig alleen handelt?
"De kritiek heeft te maken met een te beperkte invulling van de term. Sommigen denken aan iemand die er alles voor doet om onder de radar te blijven en in alle stilte plannetjes smeedt. In werkelijkheid zien we dat een lone wolf toch communiceert met de buitenwereld. Ze willen net opgemerkt worden en delen hun bedoelingen vaak op voorhand.
"Kijk naar de terrorist die deze week moskeegangers aanviel in Londen. Osborne zou het weekend ervoor stomdronken uit een pub gegooid zijn, terwijl hij moslims vervloekte en zei dat hij schade zou aanrichten.
"Lone wolves handelen ook nooit in een vacuüm. Ze zijn vaak geïnspireerd op eerdere aanslagen of door de retoriek van bijvoorbeeld IS. Bij een op de drie daders die we onderzochten, merkten we copycatgedrag op. Zo zie je nu een stijging van het aantal aanslagen door met een auto of busje in te rijden op mensen.
"Net als in de natuur hebben alle wolven bovendien ooit eens tot een roedel behoord, maar soms worden ze verstoten, gedijen ze niet goed in groep of zoeken een andere groep op."
Hoe eenzaam is zo'n lone wolf als zou blijken dat hij in een filmpje trouw zweert aan Al Baghdadi en IS de aanslag opeist?
"In vergelijking met Al Qaida is IS heel wat minder terughoudend in het opeisen van aanslagen. Soms krijgt de dader pas vlak voor, in de daad zelf, of achteraf een IS-tintje.
"IS is een virtuele roedel waarin iedereen zich thuis mag voelen. Voor alle eenzame wolven geldt dat ze zich als onderdeel van iets groters zien. Ze zien zich als soldaat of strijder in een grotere oorlog. Ze behoren altijd tot een of andere ideologische kerk."
Als lone wolves niet zo eenzaam zijn en deel uitmaken van een groter geheel, wat voor zin heeft het dan om het onderscheid te maken?
"Omdat je het probleem toch op een andere manier moet aanpakken. Er is geen netwerk dat je kunt oprollen door erin te infiltreren. Er zijn ook geen financiële transacties te volgen of blokkeren.
"Het goede nieuws is dat lone wolves vaak communiceren over hun intenties. En dus moeten we met zijn allen alert zijn. Dat is een moeilijk evenwicht, want met een politiestaat geef je de terroristen wat ze zoeken. We moeten alert zijn, maar niet gealarmeerd.
"Daarom is er perspectief nodig en heeft het onderscheid tussen lone wolves en netwerken wel degelijk zin. Want ook al neemt het aantal lone wolves toe, toch zijn het er best weinig, ze blijven vaak onder de radar en als ze dan toeslaan blijken ze behoorlijk slordig. Er zijn veel meer verijdelde dan gelukte aanslagen."