'Sinds Utoya is de jeugd politiek veel actiever geworden'

Op 22 juli 2011 vermoordde Anders Behring Breivik de onschuld in Noorwegen. De rechtsextremistische terrorist bracht eerst een autobom tot ontploffing in het hart van de Noorse hoofdstad Oslo, wat acht mensen het leven kostte, en begaf zich daarna naar het idyllische eiland Utoya in de Tyrifjord. Verkleed als politieagent opende hij zonder onderscheid het vuur op een jongerenkamp van de Arbeidernes Ungdomsfylking (AUF), de jongerenbeweging van de Noorse socialistische partij Arbeiderpartiet.

Negenenzestig jongeren stierven tijdens de massamoord. Tientallen anderen werden erg zwaar verwond. Twee jaar na het drama herdachten de overlevenden deze week hun gevallen vrienden. Het bleef niet bij ceremonies alleen. De ideeën uit het noodlottige zomerkamp van toen brengen ze vandaag naar de stembus.

Liefst 33 overlevenden zijn nu in meerdere kiesdistricten kandidaat voor de parlementsverkiezingen van 9 september. De Morgen sprak met drie boegbeelden.

Vegard Grøslie Wennesland (29): 'De Utoya-generatie behoort iedereen toe'

Vegard Grøslie Wennesland uit Oslo werkt vandaag als adviseur voor de Noorse vakbond Fellesforbundet. Twee jaar geleden wist hij zich op 22 juli op Utoya op het nippertje te verbergen voor de kogelregen van Breivik. Wel moest hij lijdzaam toezien hoe de massamoordenaar enkele van zijn naaste vrienden om het leven bracht, onder wie Håvard Vederhus die hij daarna opvolgde aan het hoofd van de AUF-afdeling in Oslo. Die trieste speling van het lot zet zijn politieke ambities van nu alleen maar kracht bij, vertelt hij ons.

"Ook voor de aanslagen was ik al meerdere jaren lid van AUF. Wat er twee jaar geleden gebeurde, heeft enkel maar mijn gedachtegoed gesterkt. Iemand probeerde mij en mijn vrienden te vermoorden omdat we in gelijkheid geloofden. Daarvoor ga ik nu strijden. Dat is mijn motivatie. Meer dan ooit besef ik dat je ook actief moet deelnemen aan de politiek als je echt een verschil wil maken."

"De aanslagen van 22 juli waren een ideologische aanval op AUF, op onze Arbeiderspartij", vervolgt hij. "Het grootste goed waarmee we de doden nu kunnen eren, is de waarden uitdragen waarvoor we werden aangevallen. De politieke ideeën waar we op het ogenblik van de aanslagen over debatteerden op ons zomerkamp zijn daarom nog belangrijker geworden voor mij dan ze toen al waren, zoals de verdediging van gelijke rechten voor iedereen in onze multiculturele samenleving, minderheden en de strijd tegen elke vorm van extremisme."

Op de vraag of de overlevenden die parlementskandidaten werden nu gestalte geven aan de 'Utoya-generatie' moet Wennesland even nadenken, en zegt dan bedachtzaam: "Als er een Utoya-generatie is in onze politiek, dan maken alle Noorse jongeren daar vandaag deel van uit. Als er een trend is in de Noorse politiek, dan is het wel dat in de voorbije twee jaar de Noorse jongeren veel actiever geworden zijn in de politiek. Dat is het enige positieve wat we aan de aanslagen hebben overgehouden, en ik hoop dat het een constante zal worden in ons nationaal debat. Het is een evolutie die de partijgrenzen overstijgt. Voor 22 juli daagden op onze vergaderingen in Oslo twintig leden op. In de voorbije twee jaar zijn er altijd minstens tweehonderd jongeren. Die zijn niet noodzakelijk lid van onze beweging, maar komen wel actief over politiek praten. Ook in de media komen thema's die de jonge generatie op de agenda zet nu veel meer aan bod dan vroeger. Daarom vind ik dat de Utoya-generatie iedereen toebehoort die de waarden verdedigt die twee jaar geleden aangevallen werden. Ze is niet enkel het bezit van zij die zo ongelukkig waren om er op 22 juli aanwezig te zijn."

Grøslie Wennesland weeft die samenhorigheid dit jaar als een rode draad door zijn campagne. "Ondanks onze verschillende sociale en religieuze achtergronden hebben we de grootste en succesvolste welvaartsstaat van Europa. Ik blijf opkomen voor deze samenleving, die iedereen gelijke kansen biedt voor het beste mogelijke onderwijs en iedereen aangepaste gezondheidszorg kan aanbieden. Onze welvaartsinstellingen dienen het algemeen belang, en dat moet zo blijven. Het alternatief is een conservatief beleid, waarin door privatiseringen en winststreven uitsluiting dreigt."

De centrumrechtse conservatieve partij Høyre ligt momenteel in de peilingen ruim op kop, maar Wennesland maakt zich nog niet al te veel zorgen. "Traditioneel wordt de campagne pas aan het einde van de zomer beslist. Ik kijk uit naar de debatten. De huidige regering kan een succesverhaal voorleggen. De voorbije vier jaar, én de vier jaar daarvoor, is onze welvaartsstaat alleen maar versterkt. De inkomenskloof is bij ons nog nooit zo klein geweest. We kennen de laagste werkloosheidsgraad in Europa. We hebben mensen uit andere Europese landen nodig om hier te komen werken. We hebben dus meer migratie nodig om het voortbestaan van onze welvaartsstaat te verzekeren."

Breivik koos het jongerenkamp van AUF als doelwit uit omdat hij het waanidee had dat meer immigratie zijn land zou vernielen. Toch woedt ook binnen de Arbeiderspartij over migratie net nu een fel debat. Het is een splijtzwam tussen de generaties. De jongerenvleugel wil een veel liberaler immigratiebeleid dan de oudere leden. Maar het is een respectvol debat. Vroeger werd het thema electoraal gekaapt door de rechtspopulistische antimigratiepartij Fremskrittspartiet (Vooruitgangspartij), waar Breivik ooit lid van was. Zij zijn nu nog de tweede grootste fractie in het parlement. Hun verkiezingsopmars werd sinds de aanslagen gestopt. "Het beste nieuws in deze verkiezingen is dat de FP het in de polls slechter doet dan vier jaar geleden en op de derde plaats staat", zegt Grøslie Wennesland.

Afgelopen maandag vond op Utoya een herdenkingsceremonie plaats voor de slachtoffers. Grøslie Wennesland ging bewust niet, om de massa te ontlopen. "Ik ben een dag eerder gegaan, op zondag, voor een persoonlijk reflectiemoment", zegt hij. "Het is een prachtig eiland, maar de vreselijke episode hangt er nog steeds als een schaduw overheen."

Jorid Holstad Nordmelan (22): 'We worden nu eindelijk ernstig genomen'

Utoya-overlevende Jorid Holstad Nordmelan uit Namsos kreeg gisteren hoog bezoek in haar noordelijke en afgelegen provincie Nord-Trøndelag. Niemand minder dan premier Jens Stoltenberg kwam er haar campagne voor de parlementsverkiezingen persoonlijk steunen. "Ik ben de enige kandidate van de Arbeiderspartij voor het dunbevolkte district Namdalen (waar 35.000 mensen wonen op 12.000 vierkante kilometer, MR)", zegt de studente internationale relaties, enkele uren voor het campagnemoment. "De premier zal zeggen dat hij bezorgd is dat door de spreiding van de stemmen deze keer niemand ons district in het parlement zal vertegenwoordigen, en dat ze daarom voor mij moeten stemmen." Nordmelan praat zelf over lokale thema's. "De toekomst van de lokale land- en bosbouw en de nood aan nieuwe wegen is het belangrijkste thema voor onze 14 gemeenten."

Utoya staat officieel niet op de agenda. Toch is het drama overal aanwezig, in haar persoon. "Utoya heeft mij politiek gedefinieerd. Ik dacht er vroeger nooit aan om parlementskandidaat te worden. Door wat er op 22 juli 2011 gebeurde, gooide ik me vanzelf actief in het politiek debat. Ik werd steeds meer geïnterviewd door nationale media, en kreeg dan van de partij de vraag om me kandidaat te stellen."

Massamoordenaar Breivik heeft in haar district diepe wonden geslagen. "Drie vrienden uit mijn regio zijn door hem op Utoya vermoord." Nordmelan wist zich op de fatale dag zelf te verbergen voor zijn kogelregen. Het gaat nu goed met haar, zegt ze, maar het verlies van haar kameraden weegt nog dagelijks zwaar door. Hun nagedachtenis gaf bij haar de doorslag om ja te zeggen op het lijstaanbod. "Ik vertolk ook hun stem en leef volgens hun geest. Ik wil ze naast me, elke dag. Blijf het leven omarmen voor hen, zeg ik dan."

Nordmelan praat vandaag relatief makkelijk over haar rouw. Toch is het geen thema dat ze makkelijk kan aansnijden bij de kiezers van haar besloten landbouwgemeenschap. "We praten enkel over politiek. De mensen hier weten niet hoe ze over Utoya moeten beginnen praten. Ik begrijp ze wel. Niemand kan zich inbeelden wat wij hebben meegemaakt. Ook kende iedereen wel één of meerdere slachtoffers. Het is nog zeer traumatisch en te hard voor ze."

Op sympathiestemmen in september rekent ze echter niet. "De mensen nemen me ernstig omwille van mijn ideeën. Als ze me niet ernstig nemen, dan is het meestal omdat ze me te jong vinden."

Toch zal het de jeugd zijn die bij de verkiezingen in september het verschil zal maken, maakt ze zich sterk. En niet alleen bij de Arbeiderspartij. "Sinds Utoya hebben alle partijen meer jonge leden gekregen. De Noorse jeugd ervoer Breiviks aanslagen als een aanval op onze generatie. Ongeacht de politieke voorkeur kende iedereen, rechtstreeks of onrechtstreeks, wel iemand die er stierf."

De Utoya-generatie heeft het politieke debat nu al grondig veranderd, zegt ze. "We vormden het partijpolitieke spel om tot een waardendebat. Zo zijn er dagelijks discussies hoe we racisme kunnen bestrijden. We stellen alles in het werk opdat er geen Breivik meer kan opduiken in Noorwegen. Ons antwoord is dat we nog opener moeten zijn, ook voor onze politieke tegenstanders. Dat lukt. Sinds 22 juli geven media veel meer een forum aan alle stemmen, ook aan de uitersten. Op die manier wordt het debat tenminste open gevoerd en weten we waar mensen voor staan. Zo voelen ook zij zich lid van onze samenleving en verhinderen we dat ze zich ondergronds van ons gaan afkeren."

Een voorbeeld is de rechtspopulistische Vooruitgangspartij, momenteel nog de tweede fractie in de Storting, het Noorse parlement. "Ze zijn deze keer meer dan in vroegere campagnes aanwezig in de media maar zakken weg in de polls. Nu lezen en zien mensen immers hoe ze extreme standpunten innemen. In de plaats van een gezond debat te voeren, verwijten ze ook altijd eerst de anderen."

Ook binnen de Arbeiderspartij heeft Utoya de debatten veranderd. "We kijken met een nieuw perspectief naar het leven. We zijn weer meer gaan nadenken over onze grootste basiswaarde, de democratie. Het besef leeft meer dan ooit dat democratie ook kwetsbaar kan zijn, en dat we ze daarom als bestuursvorm moeten koesteren."

Hoewel Breivik veel jonge politieke talenten van de Arbeiderspartij ombracht, zullen zijn aanslagen binnen de Arbeiderspartij de generatiewissel versnellen. "Vroeger waren we het als jongerenbeweging over veel politieke kwesties oneens met het partijkader. Nu zijn we zo naar elkaar toegegroeid dat we goede vrienden zijn geworden. We worden ook ernstig genomen. Een voorbeeld is ons standpunt dat we klimaatvriendelijker moeten worden. Daar werd vroeger niet naar geluisterd. Nu wel."

Ook binnen de Noorse samenleving blijft een warm hart voor de Utoya-generatie kloppen. "Ik zag het afgelopen maandag nog op een herdenkingsconcert dat de familie van mijn vermoorde vriendin organiseerde. Omdat ze erg begaan was met Afrika gaat de opbrengst van het concert naar een waterzuiveringsproject. Het is een groot succes geworden. De unieke samenhorigheid die je in de straten van Noorwegen na de aanslagen zag, bestaat nog steeds."

Niclas Tokerud (23): 'Ik voer campagne rond thema's waar we toen over debatteerden'

Afgelopen maandag was het twee jaar geleden dat Niclas Tokerud vanop Utoya een sms naar zijn familie in Buskerud stuurde. 'Er zijn geweerschoten. Ik ben bang... Maar ik verberg me en ben veilig. Ik hou van jullie.' Hij overleefde. Vandaag is de student internationale politiek volop bezig met zijn campagne om in september verkozen te worden in het Noorse parlement. Daarom miste hij zelfs de herdenkingsceremonie op het eiland. "Ik nam deel aan een politiek debat en vond het belangrijker om op dit moment mijn stem daar te laten horen. Ik ga wel regelmatig terug naar het eiland, hoor - alleen, of met vrienden. Om te praten. Utoya is een groot deel van mezelf geworden."

Op de vraag of de gedachte aan zijn overleden makkers van hem een sterkere kandidaat maakt omdat hij ook hun stemmen vertegenwoordigt, volgt een eerlijke ontkenning. "Dat is onmogelijk door wat er daar is gebeurd. Met het soort verdriet dat ik sindsdien meedraag kan je niet sterker worden. Utoya blijft voor mij vooral de plek waar ik sinds mijn kinderjaren elk jaar op zomerkamp trok en vrienden maakte voor het leven. Die ervaringen vormden me tot de politicus die ik nu aan het worden ben. Op Utoya leerde ik debatteren over politieke kwesties, ook internationale thema's. Ik leerde er alles over het Midden-Oosten. Ik ontmoette er vertegenwoordigers van bevriende Palestijnse organisaties."

Tokerud ging begin juli terug op zomerkamp met AUF, al was dat nog niet op Utoya. "We hadden een kampplek aan dezelfde fjord. Het eiland zelf wordt gerenoveerd." Het thema van het kamp draaide volledig rond de verkiezingen. "De conservatieven liggen voor op ons in de peilingen omdat ze uitspelen dat we als Arbeiderspartij al acht jaar aan de macht zijn en de kiezers verandering nodig hebben. Het is nu aan ons om de komende veertig dagen duidelijk te maken dat we met een nieuwe generatie sociaaldemocraten ook voor die verandering kunnen zorgen."

Van Utoya zelf wil Tokerud geen campagnethema maken. "Wel zet ik in op het belangrijkste agendapunt waar we het in Utoya altijd over hadden: onderwijs, het fundament voor de groei van Noorwegen morgen. Onderwijs is de beste garantie om iedereen gelijke kansen te geven. Ik merk dat het ons lukt. De oudere politici hebben nu meer oren naar ons dan vroeger. Ze geven ons meer ruimte".