Het dilemma tussen radicaal en redelijk

De aanslag op de Champs-Elysées, donderdagavond, luidde het symbolische einde in van een campagne die nog één dag te gaan had. Hoewel het raden is naar de effecten ervan op de stembusgang, verwachten waarnemers geen extra schommelingen.

Op France Inter herinnerde politiek analist Thomas Legrand er bijvoorbeeld aan dat de Fransen met het risico op terreur hebben leren leven, dat de aanslagen op de Bataclan en het oosten van Parijs eind 2015 de regionale verkiezingen kort daarna amper beïnvloed hadden (het Front National kwam nergens aan de macht) en dat zowel autoriteiten als publiek rekening gehouden hadden met de mogelijkheid van een actie tijdens deze campagne. "Het heeft onze zuiderburen er alvast niet van weerhouden de massameetings bij te wonen, de democratie is blijven functioneren", aldus nog Legrand.

Wat zal er zondag dus gebeuren? Als de peilingen gelijk krijgen, als en slechts als, dan stoten de extreemrechtse kandidate Marine Le Pen en haar D66-achtige, links-liberale rivaal Emmanuel Macron morgenavond naar de tweede ronde door.

Desondanks: zowel peilers als politicologen zeggen dat de race te nipt is, de afstanden tussen de vier grote kandidaten te klein, om nu al uitspraak te doen. Ook de rechts-conservatieve François Fillon blijft een kanshebber, net zoals de naar onze normen extreemlinkse Jean-Luc Mélenchon (in Frankrijk zelf kan het nog veel communistischer, zie kandidaten als Philippe Poutou en Nathalie Arthaud).

Alleen de stembusgang zelf is dus van tel. De laatste bureaus sluiten om 20 uur. Televisieredacties zitten met de handen in het haar want de veelheid aan scenario's, een tiental in totaal, is ongezien. Nooit eerder waren zoveel kiezers, een derde van de stemgerechtigde burgers die zich inschreven, zo kort voor de meet nog zo onzeker over hun stem.

Compromis is onnatuurlijk

De onbeslistheid heeft vele moeders. Een ervan ligt in Frankrijks intellectuele traditie, die twijfel (zie de 17de-eeuwse filosoof Descartes) hoog in het vaandel draagt. Die attitude, liever radicale aarzeling en absolute waarheid dan matiging of zelfrelativering, hebben de Fransen wel vaker aan de dag gelegd, en niet alleen tijdens de Franse Revolutie of de Terreur.

Vertaald naar de partijpolitiek, en naar vandaag: Fransen hebben grote behoefte aan de vertrouwde kloof tussen links en rechts; een pragmatisch compromis tussen beide gaat voor onnatuurlijk door; velen geven de voorkeur aan de totale nederlaag met een dogma dat overeind blijft, liever dan aan een overwinning die maar half is.

'Wat als' is een slechte basis om het verleden te bestuderen, maar als in plaats van het duo Sarkozy-Hollande (2007-2017) de centrumfiguur François Bayrou het Elysée bewoond had, dan hadden onze zuiderburen misschien minder tijd verloren aan de ideologische steekspelen van de Parti Socialiste (PS) en Les Républicains (LR).

Dat laatste is, althans, de berekening die Emmanuel Macron gemaakt heeft. Inderdaad, miljoenen Fransen, incluis de kiezers van Le Pen voor wie links en rechts één pot nat zijn, kunnen PS en LR niet langer hebben. Tegen de heersende cultuur in wil Macron de beste krachten uit beide kampen in het midden verzamelen.

Bayrou, een pro-Europese christendemocraat die zichzelf anders noemt omdat de neutraliteit van de Franse staat de levensbeschouwing voor de privésfeer voorbehoudt, steunt Macron. Lukt het deze keer? Dat zullen we ten vroegste zondag weten.

Smachten naar een beter Frankrijk

De politieke traditie is één element, de conjunctuur een ander. De Morgen legde zopas een traject door Frankrijk af, route nationale. Op Parijs na verliep onze reis door dorpen en steden die zelden het nationale nieuws halen. In de Bourgogne-streek reden we langs Donzy voorbij, in Normandië kwamen we bij Louviers in de buurt, twee dorpen die heel vaak "stemmen zoals het hele land ook stemt", al geldt de hele as Dijon-Le Havre als electoraal representatief. Toegegeven, een opbeurende tocht is het niet geworden. In de aanloop naar zijn verkiezing in 1995 al sprak Jacques Chirac van la fracture sociale, de breuk in de samenleving. Ook oud-premier Jean-Pierre Raffarin waarschuwde voortdurend voor het uit elkaar groeien van twee stukken Frankrijk: la France d'en haut en la France d'en bas.

Aan de onderkant van de samenleving, waar we boeren, vissers, vrachtwagenchauffeurs en ouderen spraken, mensen voor wie de Europese Unie noch de globalisering voordeel hebben gebracht, weerklonk een mix van woede, onverschilligheid en depressie. Die was doorsneden met zelfhaat of verwerping van de ander. De ander in vele vormen: de migrant, de moslim, de elite, de journalist, de ambtenaar, de opiniepeiler, 'het systeem' enzovoort.

Allemaal smachtten onze gesprekspartners naar een vaag omschreven, alleszins beter Frankrijk. Het moet gezegd, dat signaal hebben de kandidaten opgevangen. Van Marine Le Pen uiterst rechts tot Philippe Poutou uiterst links, allemaal beloven ze le redressementvan de republiek, het herstel van groei en welvaart. Allemaal staan ze voor een segment van de samenleving ook, want Frankrijk is verbrokkeld. Tussen het rijkere, meer rechtse westen en het armere, meer linkse oosten; tussen Parijs en de région (de term 'province' heeft afgedaan wegens pejoratief); tussen Fransen met binnen- en buitenlandse wortels; tussen hoog- en laagopgeleid; tussen stad en platteland; tussen Mediterraan en Atlantisch, tussen het Europese Frankrijk en la France d'Outre-Mer, enzovoort.

Vervoeg al die breuklijnen met links of rechts en op elke pot past zo ongeveer een deksel. Links-open voor Macron, links-gesloten voor Mélenchon, rechts-open (in economisch opzicht althans) voor Fillon, rechts-gesloten voor Le Pen.

Deze configuratie mag curieus heten, want zelden eerder lagen die vier 'Frankrijken' zo nek aan nek in de race naar het presidentschap. Zelden eerder ook stond elk Frankrijk zo geïsoleerd, zo afkerig van dialoog met een ander Frankrijk.

Ook de tweede ronde wordt daardoor een probleem, want welke kandidaat zal oproepen om voor welke andere kandidaat te stemmen? Het ergste scenario zou erin bestaan dat extreemlinkse kiezers massaal naar extreemrechts overlopen (we zijn de hypothese onderweg tegengekomen), of nog, dat linkse kiezers collectief thuisblijven als de strijd tussen rechts en extreemrechts gaat.

Dat brengt ons opnieuw bij de peilingen. In de elf tests die de voorbije vijf dagen gepubliceerd werden, kwam Emmanuel Macron consequent als winnaar uit de bus. Franse opiniepeilers, ook de exitpolls, hebben een behoorlijke reputatie. De verleiding is met andere woorden groot om Macron als zegezeker te bestempelen. Zijn overwinning is, volgens een rondvraag van de krant Le Soir, ook wat veel Belgische partijen discreet wensen.

Allesbehalve simpel

Macron heeft niet alleen Bayrou aan zijn zijde. Ook oud-minister Dominique de Villepin, die voor de VN-Veiligheidsraad de Anglo-Amerikaanse invasie van Irak verwierp, staat aan Macrons kant. Net zoals de groene Europeaan Daniel Cohn-Bendit, de post-communist Robert Hue, de vroegere burgemeester van Parijs Bertrand Delanoë, voormalig raadsman van François Mitterrand Jacques Attali, de linkse miljardair Pierre Bergé, auteur Erik Orsenna of minister van Defensie Jean-Yves Le Drian.

Hoe dan ook, het woord is aan de Fransen. Het is niet zeker dat de peilers hen correct hebben bevraagd, evenmin als het zeker is dat de burger pap lust van Macrons pragmatische aanpak, 15 jaar na Tony Blair.

Frankrijk gaat door een dal. Tussen redelijk en radicaal is de keuze allesbehalve simpel. Een aanslag op de 'Champs' verandert daar niets aan.