'Dé grote Europese test zal over waarden gaan'

Een gloedvol pleidooi voor de Europese Unie. Dat houdt Sophie in 't Veld in haar kersverse boek. Pleiten voor Europa doet de D66-politica al meer dan een decennium in het EU-parlement. In 't Veld, een voorvechtster van onder meer vrouwen- en holebirechten, laat zich allerminst terugslaan door populisten en eurosceptici: ze put er juist nieuwe kracht uit om Europa te verdedigen.

Hoe dan wel? "Door het over waarden, morele keuzen en de Europese identiteit te hebben. Die zijn de beste garantie voor onze manier van leven: pluralistisch, vrij, gelijk en solidair. Hoe ironisch het ook klinkt, en zelf horen ze het niet graag, maar net de anti-EU-partijen erkennen Europa allang als waardegemeenschap. Zij kiezen doelbewust de Unie als het platform voor hun nationalistische, xenofobe en reactionaire agenda. In tijden van Donald Trump, brexit, digitalisering en terrorisme is een Europese lente daarop ons beste antwoord."

In uw boek weerlegt u dat Europa een boven de hoofden van de burger beraamd project zou zijn. Maar dat zeggen EU-politici natuurlijk al jaren. Slaat de boodschap alsnog aan?

In 't Veld: "Ik ben een optimist, natuurlijk wel. Maar het klimaat is ook beter geworden. De Unie heeft de voorbije jaren een forse ontwikkeling doorgemaakt en ik denk dat, paradoxaal genoeg, door de opkomst van de anti-EU-partijen mensen zich Europa weer eigen aan het maken zijn, ook al is de stemming nog wat dompig."

Uw boek Een Europees ID is ook een waarschuwing aan het adres van de mainstreampartijen.

"Ik moedig de mainstreampartijen vooral aan om eerlijker te zijn over het feit dat de Unie niet alleen om economische en praktische dingen draait maar ook een waarde- en rechtsgemeenschap is. Tijdens de crisis in de eurozone en Griekenland zei iedereen: 'De Unie staat op springen, dit is een test.' Maar dé grote test zal over waarden gaan, over Polen en Hongarije. Die test wordt belangrijker voor het voortbestaan van de Unie dan Griekenland.

"Ik denk ook dat we voor die test zullen slagen, al zijn we er nog niet. In de discussie met de Hongaarse premier Viktor Orbán, die systematisch de waarden van de Unie ondergraaft, kan het niet meer gaan over hoeveel geld we aan de EU betalen en hoe we zo snel mogelijk een miljardje terugkrijgen. Het gaat bijvoorbeeld wél over de recente uitspraak van het Europese Hof van Justitie over de vluchtelingen: ook Hongarije moet vluchtelingen uit Griekenland en Italië overnemen. Dat is wat ons nu te doen staat."

U klaagt aan dat zoveel Europese morele dilemma's naar de rechters worden doorgeschoven...

"Bij het Europese Hof worden veel dingen neergelegd waar politici op Europees niveau hun handen niet aan durven te branden, toch zeker in de Europese Raad en Commissie. Zie bijvoorbeeld de zaak van de terminaal zieke baby Charlie Gard in Engeland afgelopen zomer. Het hof in Straatsburg heeft moeten beslissen over zijn levenseinde. In het Europees Parlement is het anders: hier wordt elke dag over morele kwesties gedebatteerd, en dat is publiekelijk te volgen op livestream. Daar vinden we in de Raad te weinig van terug."

U bent uitgesproken eurofiel en beschouwt dat als een geuzennaam. Europa-gezinde politici moeten daar meer voor durven uitkomen, schrijft u.

"Iedereen moet zijn verantwoordelijkheid nemen. De meeste redelijke politici kunnen niet anders dan het belang inzien van een krachtige Unie en dat is positief. Maar dan moeten ze het ook zeggen en er niet zo besmuikt over doen! Als je als politicus ergens voor staat en je kijkt naar de toekomst, dan is het echt niet moeilijk om het voordeel van de Europese integratie te bewijzen. Helaas hoor je regeringsleiders die zelf het Europese beleid mee uitstippelen vaak aan hun achterban vertellen: 'Zo bijzonder is die EU ook weer niet, hoor.' Die dupliciteit, dat meesurfen van mainstreampartijen op de golven van het populisme, dat moet voorbij zijn!"

Later deze week wordt bondskanselier Angela Merkel vermoedelijk herverkozen. U hebt veel lof voor haar 'Wir schaffen das'.

"Wij moeten doen wat zij doet: onze rug rechthouden. Veel Europeanen zijn geen racisten of xenofoben. Een heel groot deel van de mensen is zeer wel bereid om vluchtelingen op te vangen en heeft geen bezwaar tegen arbeidsmigratie. Maar mensen moeten wél het idee hebben dat het gereguleerd gebeurt, dat ze er vat op hebben en dat het niet ten koste gaat van hun eigen situatie, met name op de arbeidsmarkt. Wel, die gereguleerde migratie kun je alleen op EU-niveau organiseren, maar dat kunnen we heel goed aan. We zijn met een half miljard, hé."

Maar dan moeten we ook enkele dingen bijstellen, bijvoorbeeld onze sociale zekerheid.

"We moeten alleszins gaan praten over hoe we omgaan met nationale stelsels in tijden van migratie en verandering. Het is een illusie om te denken dat we die in hun huidige vorm overeind kunnen houden. Ik ben zeer gehecht aan ons sociaal-economische model, solidariteit en herverdeling zijn echt een kenmerk van de Europese samenleving. Juist om die stelsels zoveel mogelijk intact te houden moeten we ze opnieuw inrichten. Door de aspecten waar nationale stelsels niet in voorzien, en die bijvoorbeeld te maken hebben met het vrij verkeer van werknemers, op het Europese niveau aan te vullen."

Dat wordt een dure zaak. U zegt sowieso dat het huidige systeem van nationale bijdragen aan de EU-begroting op de schop moet.

"Dat idee is op zich niet nieuw. Het wordt al heel lang gedragen door de ALDE (Alliantie van Liberalen en Democraten voor Europa, LD) en Guy Verhofstadt. De EU-begroting komt voor 80 procent van de lidstaten en voor 20 procent uit eigen middelen. Veertig jaar geleden was de verhouding omgekeerd. De EU-begroting is, vergeleken met de nationale begrotingen, peanuts, maar tegelijkertijd wordt er steeds meer van de Unie verwacht voor steeds minder geld. Europa moet voor onze veiligheid instaan, onze bescherming, het reguleren van vluchtelingenstromen, enzovoort. En dat moet dan allemaal op de pof?

"Sowieso zitten we voor onze begroting met een systeem opgescheept dat niet meer van deze tijd is en dat niemand echt stuurt. Een Europese begroting is de uitkomst van een maandenlange ruzie tussen lidstaten die elkaar net zo lang met de handtas om de oren slaan tot ze iets uit de ruif krijgen. Die begroting ligt dan ook nog eens voor zeven jaar vast. Ik zou het maar normaal vinden dat het EU-parlement eigen prioriteiten stelt en dat de begroting kan worden aangepast zoals dat overal normaal is. Het huidige systeem is krankzinnig."

In zijn State of the Union heeft Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker deze week een opvallende lans gebroken voor meer Europa.

"Toch zijn stevige uitspraken niet genoeg. De Commissie moet krachtig leren opkomen voor de rechtsstaat en de waarden en optreden tegen overtreders. Dat vergt moed. Juncker heeft de macht, de positie en het inzicht om bakens te verzetten, maar dan moet hij dat ook doen. De Commissie gedraagt zich te onderdanig tegenover de lidstaten."

"Kijk nogmaals naar Hongarije: de Commissie komt er niet uit omdat Orbán de bescherming krijgt van de Europese Volkspartij (EVP, LD). De Poolse regeringspartij PiS zit niet in de EVP en heeft die bescherming niet, maar ook daar zie je hoe de Commissie zich alleen richt op het probleem met het grondwettelijk hof, terwijl het over zoveel meer gaat: de vrije mening, vrouwenrechten, de vrijheid van vergaderen, de positie van de niet-gouvernementele organisaties, de persvrijheid, de systematische schending van de Europese vrijheden zoals die in de Europese teksten staan. Daar doet de Commissie allemaal volstrekt niets mee. Als je de beschikbare mechanismen niet gebruikt, schep je een precedent."

Uzelf hebt een voorstel uitgewerkt voor een Pact voor de Democratie, de Rechtsstaat en de Grondrechten.

"Alleszins hoop ik dat de EU door de situatie met Polen (Europa heeft in juli een procedure opgestart tegen Polen. Een nieuwe wet in dat land die de rechtsstaat hervormt, en de minister van Justitie buitensporig veel macht geeft, zou in strijd zijn met de EU-wetgeving, LD) tot een ander mechanisme zal komen. Dat zou kunnen met het voorstel waarvan ik de hoofdrapporteur was, maar dat echt wel teamwerk is geworden en dat door alle mainstreamfracties wordt gedragen. Wat ik voorstel is dat niet alleen probleemlanden maar alle EU-lidstaten jaarlijks onder de loep worden genomen. Dat zou de dingen scherper stellen."

Toch zegt u er meteen bij dat de West-Europese regeringen schijnheilig zijn als het over de vroegere landen van het Oostblok gaat.

"Voor een deel wel, ja. Ik probeer er altijd op te letten dat we niet spreken over Europa in termen van landen die dit of dat vinden. Landen vinden helemaal niet zus of zo, in landen zijn enorm veel verschillende stemmen te horen, los van wat de regering zegt. Maar wat de Poolse en Hongaarse regering doen, ja, dat is een dikke middelvinger naar Europa. Ik vind dat die regeringen absoluut sancties moeten krijgen als ze doorgaan met hun koers.

"Maar dan hoor je hier politici weer zeggen: 'Zie je wel, er is een kloof tussen oost en west', en 'zie je wel, ze zijn allemaal homofoob' en 'zie je wel, laat ons die fondsen maar snel korten.' Dat is hypocriet. We moeten ons ervan bewust blijven dat die landen twintig tot dertig jaar geleden nog dictaturen waren en na hun toetreding nog zeven jaar hebben moeten wachten voor ze toegang kregen tot de arbeidsmarkt.

"De Commissie komt ook niet op voor de visarechten van de Oost-Europese burgers. Laatst weer zagen we een ander voorbeeld met de discussie over de ingrediënten in het voedsel, waarvan bleek dat die in Oost-Europa niet van dezelfde kwaliteit waren. En je ziet het bij partijen als de Nederlandse PVV, die afkomt met haar Polen-meldpunt (omstreden meldpunt voor overlast door Poolse, Roemeense of Bulgaarse immigranten; opgericht in 2012, inmiddels een stille dood gestorven, LD). Zoals velen in Noord-Europa de Zuid-Europeanen graag als knoflooketers afdoen, zo worden Oost-Europeanen snel voor dronkenlappen en homohaters gehouden."

En intussen is er de discussie over het herbekijken van de detacheringsrichtlijn (Europese richtlijn die een goede werkomgeving garandeert voor mensen die tijdelijk in een ander land werken).

"Ik vind dat de discussie over misbruik en negatieve bijwerkingen absoluut gevoerd moet worden. In principe geldt die richtlijn met haar neutrale naam ook voor andere landen in Europa, al weten we allemaal dat, als het gaat over het wijzigen van de detachering, dit alleen de arbeiders uit Oost-Europa raakt."

Die wijziging is een strijdpunt van de nieuwe Franse president Emmanuel Macron. Maar de vraag of Macron zijn pro-Europese doorstart maakt hangt af van wat de Duitse bondskanselier Angela Merkel na haar verkiezingen doet.

"Ik kan me niet voorstellen dat ze er na haar volgende mandaat nóg één bij doet, wat betekent dat ze na deze verkiezingen de nodige vrijheid zal nemen om meer haar geweten te volgen, en dat geweten is Europees en liberaal-democratisch. Ik heb de indruk dat de chemie tussen Macron en Merkel goed zit en dat is ontzettend belangrijk voor de Europese eenwording."

"Toch mag het niet enkel van hen beiden afhangen. De Unie, kijk maar naar het parlement, is veel meer dan het intergouvernementele Europa. Dat Europa het desondanks zo intergouvernementeel speelt, is natuurlijk geen toeval. Alle nationale instanties hangen voor hun machtspositie af van de nationale staat. Ze roepen: 'Wij zijn Europees!', tot puntje bij paaltje komt en je toch weerstand ziet. Daar zal Macron net zo goed mee te maken krijgen."

Mensen zijn best bang voor het verdwijnen van de oude natiestaat.

"Laat ik het nog één keer zeggen: de natiestaat zal niet verdwijnen. Nóóit. Kijk naar de waterschappen in Nederland, die zijn er na 800 jaar nog altijd. Als je openbare instanties eenmaal opricht, dan verdwijnen die niet, ze veranderen enkel van vorm en functie. De complete nationale zeggenschap behouden, dat werkte misschien in 1957, maar vandaag niet meer. Dus ja, de natiestaat worstelt met zijn raison d'être. De Europese Unie zit niet in crisis, de natiestaat zit in crisis."

De duidelijkste exponent daarvan is de brexit. Zijn we zeker dat het ervan komt?

"Geen idee. Misschien zijn diegenen die nog het meest van de brexit profiteren de gokkantoren. Ik durf er geen voorspelling over te doen, alles blijft mogelijk. Wat ik wel hoop is dat de Britse regering zich snel realiseert dat het menens is en ervoor zorgt dat die scheiding zonder al te grote brokken verloopt. Maar of het gebeurt en hoe? We weten het niet, het is wat ik ook aanvoel bij de collega's in de fractie."

Merkel zei in juni dat Europa eindelijk het heft in eigen handen moet nemen en zich niet langer militair op de VS kan verlaten.

"Ik juich haar standpunt volledig toe, ze heeft absoluut gelijk. Ik bedoel: kijk naar mensen als Trump. Die zegt: 'America first.' Hij gaat niet uit van 'win-win' maar van 'win-lose'. Wij denken naïef dat we in een gelijkwaardig partnerschap zitten, maar dat is niet wat Trump denkt: die wil winnen, punt. Pas op hé, ik ben dol op Amerika en vind dat we veel van dat land kunnen leren. Maar domweg afwachten en calimerogedrag stellen? Neen, we zijn gewoon groter dan de VS."

Bent u gewonnen voor een eigen Europese defensiestructuur?

"Op termijn wel, ja."

Als u over identiteit schrijft, citeert u het chanson 'Bâtard' ('bastaard') van Stromae. Wat maakt Stromae voor u zo Europees?

"Ik ben sowieso fan en vind hem geniaal. Maar in dat lied geeft hij schitterend weer dat je mensen niet in hokjes kunt stoppen. Dat je mensen niet kunt vastpinnen. Dat mensen veranderlijk zijn en kleurrijk. Dat het allemaal door elkaar loopt en dat we allemaal bij elkaar horen. Stromae zingt dan wel in het Frans, hij is overal populair, ook bij wie zijn Frans niet begrijpt. Wat hij zegt is dus heel universeel. Het idee dat je alleen maar een identiteit zou hebben die, in het Nederlandse geval, aan tulpen, klompen, het Wilhelmus en Zwarte Piet vasthangt? Neen, Stromae is net de bevestiging van het feit dat identiteit iets anders is en in heel andere dingen kan zitten.

"Kijk naar hoe we Europa de afgelopen decennia samen vormgegeven hebben, hoe we door zachte transities losgekomen zijn van dictaturen: dat zie je nergens elders in de wereld en dat maakt ons ook aantrekkelijk. Europa heeft echt wel iets om trots op te zijn. Dat moeten de politici weer durven te zeggen."

Sophie in 't Veld, Een Europees ID, Prometheus, Amsterdam, 216 p., 19,99 euro.