De vrouwen en mannen van 'Ex'

Eind jaren tachtig was Joegoslavië voor ons vooral een vakantiebestemming. Tienduizenden Belgen die eens wat anders wilden dan de Spaanse costa's of de Provence trokken naar Kroatische badsteden als Porec, het lieflijke Rovinj, Zadar en - uiteraard - het pronkstuk Dubrovnik.

Joegoslavië, dat was dat zonnige, beetje trage land met Zastava's, rakija-cognac en cevapcici-worstjes die je op het strand kon roosteren. Het was er bovendien spotgoedkoop want de dinar zat in vrije val. Om aan harde dollars te raken, verhuurden Joegoslaven hun huis of appartement aan rugzaktoeristen, waardoor voor die laatsten de pret alleen maar groter werd. Dat er een oorlog zat aan te komen, had niemand door.

Amper enkele jaren later was Joegoslavië een synoniem voor de hel. Vanuit de heuvels rond Sarajevo bestookten generaal Ratko Mladić en zijn mannen burgerdoelwitten, en wie zich op straat waagde voor voedsel of brandhout riskeerde een kogel van een sniper. Er waren etnische zuiveringen met massamoorden en op de televisie zagen we dat oorlogsbodems Dubrovnik kapotschoten.

En toen Kroatië en Bosnië nog aan het smeulen waren, brak in 1998 in Kosovo een al even bloedig conflict uit.

Onwezenlijk

Voor Belgen, Duitsers, Nederlanders en Fransen had de oorlog iets onwezenlijks: zo dichtbij, zo gewelddadig, onze blauwhelmen ter plaatse, Bosnische vluchtelingen in Brussel. Maar tegelijk was die brute rafelrand van Europa ver weg. We leefden wel mee met de tv-beelden, maar uiteraard gingen we ook gewoon verder met ons dagelijks leven.

Anno 2014 bestaat Joegoslavië al lang niet meer, is de oorlog geschiedenis geworden en Kroatië opnieuw een toeristenoord. In onze media lijkt het of alles weer normaal is in de Balkan.

"Maar dat is slechts schijn", zegt slavist en politiek wetenschapper Peter Vermeersch. Met Ex, over een land dat zoek is, schreef hij een subliem boek. "Ga op vakantie aan de Kroatische kust en je hebt het gevoel dat je in een verbeterde versie van Griekenland terechtkomt. Maar rij vervolgens enkele tientallen kilometers het binnenland in en je passeert kapotgeschoten huizen en lege dorpen."

Gehavend

Uit Vermeersch' boek blijkt dat je in Kroatië, Servië en Bosnië niet ver moet zoeken naar gehavende mensen. Bloedstollend is het verhaal van de nu dertigjarige Zijo, de jongste zoon van een Romafamilie uit Bosnië. In de oorlog belandde hij als achtjarige met een schotwonde en een overgesneden keel in een massagraf op de dode lichamen van zijn moeder en zes zussen. De Servische milities zagen niet dat Zijo nog met moeite ademde en zo kon hij miraculeus de oorlog overleven.

Zijn ouderlijk huis is er nog altijd, maar verder heeft Zijo geen enkele materiële herinnering aan zijn familie. Geen gezinskiekjes, geen pasfoto met zijn tweelingzus, geen portret van zijn moeder. Niets. Vreselijk.

Maar laten we niet de verkeerde indruk wekken dat Ex een reconstructie is van de weerzinwekkende horrorverhalen uit de jaren negentig. Het boek is veel meer dan dat. Peter Vermeersch beschrijft Zijo dan ook niet als een in zichzelf gekeerd slachtoffer, want dat is hij al lang niet meer. Hij groeide uit tot een ondernemende jongeman die beseft dat zijn baantje als keukenhulp geen toekomst biedt en daarom regelmatig naar Italië trekt om er voor een bruiloft of verjaardagsfeest te koken.

Alledaags

Vermeersch reist door de Balkan en beschrijft de levens van mensen die hij soms bewust, soms toevallig ontmoet. De auteur zegt dat hij al struikelend door ex-Joegoslavië trok, niet als oorlogsverslaggever maar als correspondent van het alledaagse. "Ik speurde naar wat er gebeurde lang na de feiten, naar hoe het gewone leven het stilaan weer overneemt van de uitzonderingssituatie, naar dingen die het verleden doen vergeten, of nooit kunnen doen vergeten."

Dat leverde een mozaïek van subtiele, menselijke verhalen op. "Ik wou niet focussen op de grote en spectaculaire problemen van de Balkan. Als je alleen kijkt naar wat er allemaal spectaculair fout loopt, creëer je een eenzijdig beeld. Naast al dat spectaculaire nieuws is er nog een hele wereld te ontdekken."

Met zijn journalistieke gevoeligheid en mooie literaire stijl, die aan de Amerikaanse sterauteur Dave Eggers doet denken, stelt Vermeersch de lezer voor aan mensen die de oorlog nog steeds voelen nazinderen, maar die vooral druk doende zijn om iets van hun leven te maken.

Een aantrekkelijke Kosovaarse politie-agente die als hotelreceptioniste moet bijklussen om rond te komen, de legendarische mensenrechtenactiviste Nataša Kandić die ijvert voor een Waarheids-en Verzoeningscommis-sie, de levenslustige Serviër Marko, die Vermeersch mee op sleeptouw neemt in het nachtleven van Belgrado, de al even vitale kunstenaar/bijklussende dakwerker Dusan, de Sloveense dichteres Anja met een tatoeage van Samuel Becketts handschrift op haar arm, ex-journaliste Jelena die op zoek gaat naar massagraven en tegelijk naar de man van haar leven.

Niet kraken

Wat opvalt is dat deze mensen zich niet willen laten kraken door de trauma's uit het verleden, maar tegelijk goed beseffen dat zomaar vergeten even gevaarlijk is. Het is iets wat Peter Vermeersch keer op keer opvalt en tijdens zijn reizen wenst hij de ex-Joegoslaven dan ook toe dat de confrontatie met het verleden ooit draaglijk mag worden. "Kon er maar iets bestaan wat zowel vergeten als onthouden was. Iets wat ons niet overleverde aan de gruwel van de onwetendheid, maar ons ook niet begroef in het zwart van het verleden."

Alleen al om deze briljante gedachte zouden zoveel mogelijk mensen dit boek moeten lezen.

Vermeersch heeft het ook nog over een andere zielstoestand die bijzonder treffend is voor de 21ste-eeuwse Balkan. De slechte economische situatie, de torenhoge werkloosheid en het feit dat hun reismogelijkheden drastisch werden beknot doet vele Serviërs, Bosniërs en Kroaten met nostalgie terugdenken aan Joegoslavië, hun land dat er niet meer is. Of beter gezegd aan een ideaalbeeld van hun ex-land.

Vermeersch: "De mensen herinneren zich Joegoslavië niet hoe het was, maar hoe het had kunnen zijn." Niet het bureaucratische, ietwat muffe, half-communistische land van maarschalk Tito, maar de kapotgeschoten utopie van een land waar verschillende bevolkingsgroepen hadden kunnen samenleven en gelukkig worden.

Vermeersch: "Dat die droom kapot is en Europa zich sinds het einde van de oorlog nog maar matig voor de Balkan interesseert, zorgt voor gelatenheid en een gevoel van verlatenheid."

En hier zitten we wellicht op de belangrijkste zenuw van dit boek. Hoewel Vermeersch het bewust niet al te expliciet aanbrengt, is Ex ook een werk over de gevaren van een geforceerde collectieve identiteit. Slobodan Milošević werd pas echt machtig toen hij de nationalistische gevoelens van de orthodoxe Serven aanwakkerde. En Franjo Tuđman bereikte de politieke top toen hij hetzelfde deed met de katholieke Kroaten. Zo schoten beide ultranationalisten de droom van een multicultureel Joegoslavië aan flarden.

Vermeersch: "Dat hun woorden een oorlog zouden ontketenen, had niemand verwacht. De meeste Joegoslaven zagen wel dat er problemen waren, maar niemand besefte dat dit tot een conflict kon leiden waarbij mensen elkaar zouden uitmoorden en verkrachten. Zo gaat het wel vaker als politici een collectieve identiteit aanboren. Je weet waar je begint, maar je weet niet waar je uitkomt. Dat is de verontrustende les die we uit de geschiedenis van het voormalige Joegoslavië kunnen trekken. Want tijdens zo'n reis kom je ook jezelf tegen en het land waar je vandaan komt."

Poetin

"Als Belg is het goed om gevoelig te blijven voor dit verhaal. Maar ook als ik naar Oekraïne en de houding van Poetin kijk, zie ik veel gelijkenissen en hou ik mijn hart vast. Als politieke leiders ingewikkelde problemen als corruptie, een zwakke staat en een zelfverrijkende elite plotseling verengen tot nationalistische frustraties en oorlogstaal, moet je oppassen. Het is niet de eerste maal dat dit tot catastrofes leidt waarvan heel veel mensen achteraf zeggen: hoe zijn we in godsnaam in die verschrikkelijke situatie terechtgekomen?"

Ex wordt op maandag 19 mei om 20 uur voorgesteld in Passa Porta Brussel, www.passaporta.be

Peter Vermeersch,Ex, De Bezige Bij, 336 p., 19,90 euro.

---

Peter Vermeersch

°1972

Politoloog en slavist, doceert aan de KU Leuven.

Schrijft literaire essays (onder meer voor McSweeney's, de uitgeverij van Dave Eggers).

Samen met David Van Reybrouck publiceerde hij de dichtbundel Neem bijvoorbeeld graniet (2011).